اهمیت سنت پیاده روی اربعین
اربعین یکی از ایامی است که در تاریخ، شیعیان بدان اهتمام ویژه‌ای دارند و این روز را بزرگ می‌دارند.علت این اهتمام چیست؟ چه چیزی باعث شده است که همه ساله شیعیان آن را زنده نگه دارند؟
امام حسن عسکری(ع) در حدیثی نشانه‌های مومن را ۵۱ رکعت نمازگذاردن در شبانه روز (۱۷ رکعت نماز واجب و ۳۴ رکعت نافله)، انجام زیارت اربعین، انگشتر در دست راست کردن، بر خاک سجده نمودن و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم دانسته‌اند، این روایت تنها سندی می تواند باشد که غیر از خود زیارت اربعین که در ادعیه آمده، به اربعین امام حسین(ع) و فلسفه اهمیت آن پرداخته است.
در رابطه با اهمیت اربعین حسینی، در منابع بر اساس دو اعتبار به آن توجه شده است، اول اینکه اربعین روزی است که اسرای کربلا را از شام به مدینه باز می‌گردانند و دوم اینکه جابربن عبدالله انصاری صحابی پیامبر (ص) در روز اربعین وارد کربلا می شود تا قبر اباعبدالله (ع) را زیارت کند، شیخ مفید هم در کتاب “مسار الشیعه” به این دو واقعه اشاره کرده است.
اولین مسأله‌ای که در ارتباط با اربعین جلب توجه می کند، تعبیر اربعین و عدد ۴۰ در متون و منابع دینی است، به عنوان مثال پیامبر(ص) زمانی که به مبعوث شدند ۴۰ سال سن داشتند، برخی انبیا در ۴۰ سالگی به پیامبری برگزیده شدند، ۴۰ سالگی در انسان ها به عنوان علامت و نشانه بالغ شدن و رشد فکری است، بنا به قول قرآن کریم میقات حضرت موسی(ع) با خداوند ۴۰ روز طول کشید.
اربعین در فرهنگ اهل بیت(ع) و در متون دینی و حدیثی ارزش زیادی دارد، آثار حفظ حدیث در ۴۰ روز و خواندن دعای عهد در ۴۰ روز از نمونه‌های اهمیت اربعین است، چهلم گرفتن برای میت به دلیل حفظ یاد و خاطره گذشتگان و اکرام و احترام به آن‌ها است و موجب تسکین قلوب بازماندگان می‌شود.
در آموزه‌های دینی ما تاکید نشده که حتما و به صورت خاص برای اموات مراسم چهلم گرفته شود، بلکه گفته شده که به زیارت قبور برویم، این مراسم بیشتر به صورت سنت‌های پذیرفته شده انجام می‌شود.
با توجه به متون دینی و روایات، امام حسین(ع) در راستای اهداف خود یک حرکتی را به ثمر رساند که باعث احیای اسلام ناب محمدی(ص) شد، این جانفشانی امام حسین (ع) را باید تا قیام قیامت جاوید نگه داریم، این عمل ما باعث احیاء دین اسلام و مبارزه با دشمنان اسلام است.
همه می دانیم مصائب و سختی هایی که برای امام حسین(ع) به وجود آمد، برای هیچ یک از امامان و پیامبران وجود نداشته است، مصیبت سیدالشهداء از همه مصائب عظیم تر بود و این دلیل بر اهمیت دادن به عزای امام حسین(ع) است.
روز اربعین اسیرانی که همه داغ دیده بودند به کربلا برگشتند و تمام خاطرات مصائب و تلخی‌های روز عاشورا در آن روز دوباره تجدید شد، در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که “روز اربعین که فرا رسید آگاه شوید چون ما در پیشگاه حسین بن علی(ع) خاضع هستیم، به خداوند عرض کنید: خدایا! حسین بن علی(ع) نصیحت کرد، سخنرانی کرد، موعظه کرد، نامه نوشت، دستور داد اما اثری نکرد، دید هیچ چاره ای ندارد، فقط خون نیاز داشت و او نیز در راه خدا خون داد”.
بخشی از زیارت اربعین “وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ” بیان شده است و “استنقاذ” غالبا برای کسی که نجات غریق است به کار می‌رود، کسی است که در آب غرق می شود را نجات می‌دهد، این فراز از زیارت اربعین بدین معنی است که حسین بن علی(ع) جانش را در راه خدا فدا کرد تا مردم را نجات دهد و آن‌ها را آگاه کند، به همین دلیل است که امام حسن عسکری(ع) زیارت اربعین را یکی از علائم پنجگانه مومنین می‌دانند.
با توجه به آنچه که گفته شد، زنده نگهداشتن نهضت تاریخی عاشورا، رسیدن کاروان اسرا در سفر بازگشت به صحرای کربلا در روز اربعین و سوم بهره‌وری تربیتی از یاد و خاطره تاریخی عاشورا، از دلایل اهمیت اربعین امام حسین(ع) و برگزاری باشکوه آن است.
فلسفه اربعین
پیاده‌روی و زیارت حرم مطهر امام حسین (ع) در روز اربعین ریشه تاریخی دارد چرا که جابر بن عبدالله انصاری و عطیه عوفی در سال ۱۲۸۱ قمری با پای پیاده از مدینه حرکت کردند و در صبح اولین اربعینی که از شهادت حضرت سیدالشهدا (ع) می‌گذشت، به کربلا رسیدند و طبق آنچه که در منابع شیعه معتبر مشهود است در روز اربعین حضرت زینب کبری (س) و امام سجاد همراه با هشتاد و چهار نفر وارد کربلا شدند و پس از گفتگو با جابر عبدالله انصاری، قبر مطهر امام (ع) را زیارت کردند و از آنجا زیارت اربعین آغاز شد.
اهل بیت علیهم‌السلام، چون به کربلا رسیدند، جابر بن عبدالله انصاری (۵) را دیدند که با تنی چند از بنی هاشم و خاندان پیامبر برای زیارت حسین علیه‌السلام آمده بودند، هم زمان با آنان به کربلا وارد شدند و سخت گریستند و ناله و زاری کردند و بر صورت خود سیلی زده و ناله‌های جانسوز سر دادند و زنان روستاهای مجاور نیز به آنان پیوستند، زینب علیها‌السلام در میان جمع زنان آمد و گریبان چاک زد و با صوتی حزین که دل‌ها را جریحه‌دار می‌کرد می‌گفت: «وا اخاه! واحسیناه! واحبیب رسول‌الله و ابن مکه و منی! و ابن فاطمه الزهراء! و ابن علی المرتضی! آه ثم آه!» پس بی‌هوش شد.
آن‌گاه ام‌کلثوم لطمه به صورت زد و با صدایی بلند می‌گفت: امروز محمد مصطفی و علی مرتضی و فاطمه زهرا از دنیا رفته‌اند و دیگر زنان نیز سیلی به صورت زده و گریه و شیون می‌کردند.
سکینه چون چنین دید، فریاد زد: وا محمداه! وا جداه! چه سخت است بر تو تحمل آنچه با اهل‌بیت تو کرده‌اند، آنان را از دم تیغ گذراندند و بعد عریانشان کردند!
عطیه عوفی می‌گوید: با جابر بن عبدالله به عزم زیارت قبر حسین علیه‌السلام بیرون آمدم و چون به کربلا رسیدیم، جابر نزدیک شط فرات رفته و غسل کرد و ردایی همانند شخص محرم بر تن کرد و همیانی را گشود که در آن بوی خوش بود و خود را معطر کرد و هر گامی که بر می‌داشت ذکر خدا می‌گفت تا نزدیک قبر مقدس رسید و به من گفت: دستم را بر روی قبر بگذار! چون چنین کردم، بر روی قبر از هوش رفت.
من آب بر روی جابر پاشیدم تا به هوش آمد، آن‌گاه سه مرتبه گفت: یا حسین!
سپس گفت: «حبیب لا یجیب حبیبه!» و بعد اضافه کرد: چه تمنای جواب داری که حسین در خون خود آغشته و بین سر و بدنش جدایی افتاده است! و گفت: «من گواهی می‌دهم که تو فرزند بهترین پیامبران و فرزند بزرگ مؤمنین هستی، تو فرزند سلاله هدایت و تقوایی و پنجمین نفر از اصحاب کساء و عبایی، تو فرزند بزرگ نقیبان و فرزند فاطمه سیده بانوانی و چرا چنین نباشد که دست سید المرسلین تو را غذا داد و در دامن پرهیزگاران پرورش یافتی و از پستان ایمان شیر خوردی و پاک زیستی و پاک از دنیا رفتی و دل‌های مؤمنان را از فراق خود اندوهگین کردی، پس سلام و رضوان خدا بر تو باد، تو بر همان طریقه رفتی که برادرت یحیی بن زکریا شهید گشت.»
آن‌گاه چشمش را به اطراف قبر گردانید و گفت: «سلام بر شما‌ای ارواحی که در کنار حسین نزول کرده و آرمیدید، گواهی می‌دهم که شما نماز را بپا داشته و زکات را ادا کرده و به معروف امر و از منکر نهی کردید و با ملحدین و کفار مبارزه و جهاد کرده، و خدا را تا هنگام مردن عبادت کردید.» و اضافه کرد: به آن خدایی که پیامبر را به حق مبعوث کرد ما در آنچه شما شهدا در آن وارد شده‌اید شریک هستیم.
عطیه می‌گوید: به جابر گفتم: ما کاری نکردیم! اینان شهید شده‌اند، گفت: ای عطیه! از حبیبم رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می‌فرمود: «من احب قوما حشر معهم و من احب عمل قوم اشرک فی عملهم» هر که گروهی را دوست داشته باشد با همانان محشور شود و هر که عمل جماعتی را دوست داشته باشد در عمل آن‌ها شریک خواهد بود.»
احیای مجدد پیاده روی اربعین توسط «شیخ میرزا حسین نوری»
پیاده روی اربعین پس از این در برهه‌ای از زمان به ورطه فراموشی سپرده می‌شود و در نهایت توسط «شیخ میرزا حسین نوری» دوباره احیا می‌شود.
این عالم بزرگوار اولین بار در عید قربان به پیاده‌روی از نجف تا کربلا اقدام کرد که ۳ روز در راه بود و حدود ۳۰ نفر از دوستان و اطرافیانش وی را همراهی می‌کردند، نیز با وی بودند، «محدث نوری» از آن پس تصمیم گرفت، هر سال این کار را تکرار کند، ایشان آخرین بار در سال ۱۳۱۹ هجری با پای پیاده به زیارت حرم أباعبدالله حسین (علیه السلام) رفت.
اهمیت پاسداشت و بزرگداشت روز اربعین حسینی در نگاه رهبر انقلاب
همچنین که حضرت آیت‌الله سید علی خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب نیز درباره اهمیت پاسداشت و بزرگداشت روز اربعین حسینی در اول فرودین سال ۱۳۸۵ چنین بیان کردند: «شروع جاذبه مغناطیسی حسینی در روز اربعین است، جابربن عبدالله را از مدینه بلند می‌کند و به کربلا می‌کشند، این همان مغناطیسی است که امروز هم با گذشت قرن‌های متمادی در دل من و شما هست».
پیاده روی اربعین در کلام آیت الله بهجت
مرحوم آیت‌الله العظمی بهجت (ره) را بهتر درک می‌کنیم که فرمود: «امام زمان (عج) پس از ظهور، خود را به واسطه امام حسین (ع) به همه عالم معرفی می‌کند، بنابراین در آن زمان باید همه مردم عالم، حسین (ع) را شناخته باشند و پیاده‌روی اربعین بهترین فرصت برای این کار است.»
گفتنی است این اجتماع بزرگ مانور و رژه عظیمی در راستای تبری جستن از اقدامات ضد بشری تکفیری‌ها و دشمنان اهل بیت (ع) به شمار می‌رود، ضمن آنکه از سویی اعلام صریح وفاداری و علاقه شدید محبان و ارادتمندان به ساحت مقدس سیدالشهدا (ع) است.
*سنت پیاده‌روی اربعین در زمان شیخ انصاری وجود داشته است/ احیاگر سنت پیاده‌روی بعد از شیخ انصاری که بود؟
در برخی از روایات تاریخی بیان شده است که زیارت کربلا با پای پیاده در زمان «شیخ انصاری»(متوفی سال ۱۲۸۱ قمری) رسم بوده است، اما در برهه‌ای از زمان به ورطه فراموشی سپرده می‌شود که در نهایت توسط «شیخ میرزا حسین نوری» دوباره احیا می‌شود.
این عالم بزرگوار اولین بار در عید قربان به پیاده‌روی از نجف تا کربلا اقدام کرد که ۳ روز در راه بود و حدود ۳۰ نفر از دوستان و اطرافیانش وی را همراهی می‌کردند، نیز با وی بودند، «محدث نوری» از آن پس تصمیم گرفت، هر سال این کار را تکرار کند، ایشان آخرین بار در سال ۱۳۱۹ هجری با پای پیاده به زیارت حرم أباعبدالله حسین(ع) رفت.
* آداب اربعین از منظر میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
آری! از آن پس بسیاری از عاشقان اهل‌بیت و امام حسین(ع) و نیز برخی علما و حتی مراجع تقلید با پای پیاده به کربلا سفر کرده‌اند، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی یکی از مراجع عالیقدر جهان تشیع که خود بارها با پای پیاده از عتبه علویه، رهسپار عتبه حسینی شده است، درباره مراقبه و بزرگداشت روز اربعین حسینی چنین می‌گوید: «به هر روی بر مراقبه کننده لازم است که بیستم صفر(اربعین) را برای خود روز حزن و ماتم قرار داده بکوشد که امام شهید را در مزار حضرتش(ع) زیارت کند، هر چند تنها یک بار در تمام عمرش باشد، چنانکه حدیث شریف، علامت‌های مؤمن را پنج امر ذکر کرده است: ۵۱ رکعت نماز در شبانه روز، زیارت اربعین،انگشتر در دست راست کردن، پیشانی بر خاک گذاشتن و بلند بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ گفتن در نمازها».(ترجمه المراقبات، کریم فیضی، صفحه ۸۵)
*خاطره خواندنی آیت‌الله مکارم شیرازی از پیاده‌روی روز اربعین
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی نیز که در دوران طلبگی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۰ هجری قمری در نجف اشرف ساکن بوده است، این مرجع تقلید دو بار توفیق پیاده‌روی از نجف تا کربلا را داشته است. وی با پای برهنه از مسیر شط (رودخانه) که حدود ۲۰ کیلومتر طولانی‌تر از مسیر کنونی نجف کربلاست و حدود ۳ روز به طول می‌انجامید، به زیارت اباعبدالله الحسین(ع) مشرف شدند.
آیت‌الله مکارم شیرازی با اشاره به خاطره پیاده‌روی از نجف به سوی کربلا، می‌گوید: وقتی به یکی از این مُضیف‌ها رسیدیم، صاحب مضیف دعوت و اصرار کرد که مهمان او بشویم و آنجا استراحت کنیم، به او توضیح دادیم که چون امروز کم راه رفته‌ایم و باید مسافت بیشتری را طی کنیم، فرصت ماندن نداریم، پس از کمی اصرار او و امتناع ما، ناگهان صاحب مضیف که معلوم بود چند وقتی است که مهمان برایش نرسیده و از این بابت خیلی ناراحت است، ناگهان چاقویش را در آورد و تهدید کرد که من مدتی است مهمان برایم نیامده است و شما حتماً باید مهمان ما بشوید! اینقدر مهمانی کردن زائر امام حسین(ع) در نزد اینها اهمیت و ارزش داشت. … البته بالاخره بعد از اینکه توضیح بیشتری برایش دادیم و قول دادیم که از طرف او زیارت کنیم، اجازه داد که ما برویم.
*ثواب پیاده‌‌رفتن به زیارت سیدالشهدا(ع) به روایت امام صادق(ع)
شاید این سؤال در ذهن متبادر شود که چرا زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین حسینی تأکید و توصیه شده است، چرا باید این مراسم همراه با هیاهو و شور خاصی اجرا شود، در ادامه روایتی از امام صادق(ع) بیان می‌کنیم که به خوبی زوایای پنهان این موضوع را آشکار می‌سازد:
امام صادق(ع) درباره ثواب زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده می‌فرماید: کسى که با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) برود، خداوند به هر قدمى که برمىدارد یک حسنه برایش نوشته و یک گناه از او محو مىفرماید و یک درجه مرتبهاش را بالا مىبرد، وقتى به زیارت رفت، حق تعالى دو فرشته را موکل او مىفرماید که آنچه خیر از دهان او خارج می‌شود را نوشته و آنچه شر و بد است را ننویسند و وقتى برگشت با او وداع کرده و به وى مىگویند: اى ولىّ خدا! گناهانت آمرزیده شد و تو از افراد حزب خدا و حزب رسول او و حزب اهل‌بیت رسولش هستی، به خدا قسم! هرگز تو آتش را به چشم نخواهی دید و آتش نیز هرگز تو را نخواهد دید و تو را طعمه خود نخواهد کرد.(کامل الزیارات ص۱۳۴)
*نظر مقام معظم رهبری درباره اربعین حسینی
حضرت آیت‌الله سید علی خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب نیز درباره اهمیت پاسداشت و بزرگداشت روز اربعین حسینی در اول فرودین سال ۱۳۸۵ چنین بیان کردند: «شروع جاذبه مغناطیسی حسینی در روز اربعین است، جابربن عبدالله را از مدینه بلند می‌کند و به کربلا می‌کشند، این همان مغناطیسی است که امروز هم با گذشت قرن‌های متمادی در دل من و شما هست».
*چرایی اهمیت پیاده‌روی روز اربعین از منظر حجت‌الاسلام پناهیان
حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا پناهیان درباره نقش پیاده‌روی روز اربعین می‌گوید: روایت دارد که امام زمان(عج) که ظهور فرمود، پنج ندا می‌کند به اهل عالم، اَلا یا اَهلَ العالَم اِنَّ جَدِی الحُسَین قَتَلُوهُ عَطشاناً، اَلا یا اَهلَ العالَم اِنَّ جَدِی الحُسَین سحقوه عدوانا،… امام زمان خودش را به واسطه امام حسین(ع) به همه عالم معرفی می‌کنند … بنابراین در آن زمان باید همه مردم عالم، حسین(ع) را شناخته باشند… اما الان هنوز همه مردم عالم، حسین(ع) را نمی‌شناسند و این تقصیر ماست، چون ما برای سیدالشهدا(ع) طوری فریاد نزدیم که همه عالم صدای ما را بشنود، پیاده‌روی اربعین بهترین فرصت برای معرفی حسین(ع) به عالم است.
با اینکه زیارت سیدالشهدا(ع) در اکثر برهه‌های تاریخی به سختی انجام می‌شد و جان زائران در خطر بود، اما با این وجود عاشقانه خطرات را به جان می‌خریدند و به پابوسی امام حسین(ع) در روز اربعین نائل می‌شدند.
*شور حسینی ده ساله مردم عراق، پس از سقوط صدام/ اربعین بزرگ‌ترین اجتماع شیعی در جهان
نتایج تحقیقات خبرنگار فارس نشان می‌دهد پیاده‌روی مراجع و علما تا زمان صدام ادامه داشته است، اما از زمانی که او در سال ۱۳۵۸ (۱۴۰۰ قمری) به ریاست جمهوری عراق رسید تا زمانی که در سال ۱۳۸۱ شمسی (۱۴۲۴) قمری سقوط کرد، وقفه‌ای در اجرای مراسم عزاداری با شکوه و پیاده‌روی‌های دسته جمعی ایجاد شد، هر چند که برخی اخبار حکایت از پیاده‌روی مخفی مردم در زمان صدام داشته است که گاهی منجر به شهادت این افراد توسط نیروی‌های بعث شده، اما مردم عراق با سقوط صدام، بار دیگر عشق و علاقه وصف‌ناپذیر خود به امام حسین(ع) را طی این ۱۰ سال به جهانیان ثابت کرده‌اند که در کنار دیگر محبان و شیعیان اهل‌بیت از کشورهای ایران، لبنان، پاکستان، هند، لبنان، قطر، امارات، کویت، بحرین و … مراسم اربعین حسینی را با شکوه‌تر از سال قبل اجرا می‌کنند.