حضرت فاطمه(س) الگوی بی بدیل زنان در سبک زندگی عصر امروز

مقدمه

مفهوم سبک زندگی در ادبیات علمی و فرهنگی تا حدودی جدید است. اینکه برای نخستین بار این اصطلاح از سوی چه کسی به کاررفته است، میان روانشناسان و جامعه شناسان اختلاف است (مهدوی کنی، ۱۳۸۷، صص ۱۹۹ -۲۳۰). بااینکه سبک زندگی، مفهومی جدید است، بسیاری از اندیشمندان، سبک زندگی را چگونه زندگی کردن افراد تعریف کرده اند. سبک زندگی متمایزکننده افراد و گروه هاست. برخی اندیشمندان معتقدند سبک زندگی آن نوع رفتارهایی را شامل می شود که قابل مشاهده و معنادار است به طوری که باعث تفاوت بنیادین میان گروه های اجتماعی مختلف می شود اما برخی دیگر معتقدند که سبک زندگی علاوه بر رفتارها، شامل ارزش ها، نگرش ها و عقاید نیز می شود (فاضل قانع، ۱۳۹۲، ص ۸)؛ بنابراین افراد باید سعی کنند سبک زندگی خود را طوری انتخاب کنند که در ارتباط با دیگران بتوانند اثربخش تر و کاراتر ظاهر شوند. سبک زندگی از دیدگاه های مختلف تعریف شده است. از دیدگاه گیدنز، سبک زندگی، روش الگومند مصرف، درک و ارزش گذاری محصولات فرهنگ مادی است که استقرار معیارهای هویتی را در چهارچوب زمان و مکان ممکن می سازد (نیکوکار، خیری، تابان و صیدی، ۱۳۹۳).

سبک زندگی اسلامی

سبک زندگی اسلامی یعنی در زندگی هر فرد، چه شخصی، چه خانوادگی و چه اجتماعی، قواعد و الگوها و قالب ها و ملاک های اسلامی نقش مهمی ایفا کند؛ یعنی روش ها را بر اساس آنچه اسلام گفته و خواسته است به کار گیرد (شریعت پناه، ۱۳۹۲، ص ۵۰). سبک زندگی راه های گوناگون زندگی فرد یا گروه است و شامل الگوها، اعتقادات، سلیقه ها و ارزش ها و هنجارهایی است که در زندگی روزمره به کار می رود (ابوالحسن تنهایی و خرمی، ۱۳۸۹، ص ۲۵).

هر مکتب مذهبی، سبک زندگی برای بشریت عرضه می کند و مدعی است، جامعه مطلوب وزندگی سالم درنتیجه پیروی از روش زندگی است که آنان عرضه می کنند. اسلام یکی از بنیان های سازنده سبک زندگی انسان است. در برخی از آیات قرآن سبک زندگی مورد تأیید اسلام نیز بیان شده است تا انسان ها بدانند سبک زندگی مطلوب اسلامی چیست و ویژگی ها و آثار آن چیست و رسیدن به آن، ممکن است. غایت آموزه های دینی، رهایی از وضع موجود سبک زندگی غیر اسلامی و رسیدن به حیات طیبه و سبک زندگی اسلامی است (رجب نژاد، حاجی، امیر مهدوی و رجب نژاد، ۱۳۹۱، ص ۹).

مهم ترین نوآوری در مفهوم سبک زندگی اسلامی این است که به آموزه های اسلامی و کلیت اسلام نگاه شده است. سبک زندگی اسلامی اصولی شناخته شده است و در علوم انسانی و حتی سطح بین الملل، از زاویه های متعدد به آن نگاه می شود و موردمطالعه قرار می گیرد. سبک زندگی اسلامی با تمام زندگی افراد و ابعاد آن مرتبط است. سبک زندگی اسلامی جهتی با دیگر سبک های زندگی متفاوت است. در جامعه شناسی، مدیریت، علوم پزشکی و روانشناسی بالینی و… نیز بحث از سبک زندگی مطرح است؛ اما در این قلمروها فقط به رفتاری خاص می پردازند و با شناخت ها و عواطف ارتباط مستقیم برقرار نمی کنند؛ اما سبک زندگی اسلامی به این دلیل که اسلامی است، نمی تواند با عواطف و شناخت ها بی ارتباط باشد. بر این اساس، هر رفتاری که بخواهد مبنای اسلامی داشته باشد. باید حداقل هایی از شناخت و عواطف اسلامی را پشتوانه خود قرار دهد. در سبک زندگی از دیدگاه روان شناختی، جامعه شناختی و علوم پزشکی تن ها به رفتار نگریسته می شود؛ اما در هیچ یک نیت افراد، شناخت ها و عواطف آنان به شمار نمی رود سبک زندگی اسلامی، نمی تواند بی توجه به نیت ها باشد؛ مانند نماز که اگر اعتقاد به خداوند و معاد را پشتوانه خود نداشته باشد، رفتار اسلامی به شمار نمی رود (کاویانی، ۱۳۸۸، ص ۸۱).

سبک زندگی اسلامی، ازآن جهت که اسلامی است، نمی تواند بی ارتباط با عواطف و شناخت ها باشد. بر این اساس، هر رفتاری که بخواهد مبنای اسلامی داشته باشد، باید حداقل هایی از شناخت و عواطف اسلامی را پشتوانه خود قرار دهد. در سبک زندگی از دیدگاه روان شناختی، جامعه شناختی و علوم پزشکی تن ها به رفتار نگریسته می شود، اما در هیچ یک نیت افراد، شناخت ها و عواطف آنان محسوب نمی شود. سبک زندگی اسلامی، نمی تواند بی توجه به نیت ها باشد مانند نماز که اگر اعتقاد به خداوند و معاد را پشتوانه خود نداشته باشد، رفتار اسلامی محسوب نمی شود (نیکوکار و دیگران، ۱۳۹۳).

در سبک زندگی اسلامی، انسان در جایگاهی قرارگرفته که باید پاسخگو و مسئولیت پذیر باشد. این مسئولیت پذیری و پاسخگویی در چهار جهت است. اول خدا، دوم خود انسان، سوم مردم و چهارم ساختار طبیعت؛ و این طبیعت، طبیعت کسانی نیست که توحید را قبول ندارند بلکه به معنی زمین، آب، خاک، کوه، دشت، حیوان، صحرا، گل، گیاه و کل نعمت هایی است که وجود دارند. بحث آلودگی های صوتی که امروزه در مسائل طبیعت موجود است یا آلودگی های هوا، آلودگی های آب، بحث آبزیان و مسائلی از این قبیل که بیان می کند از شدت افزایش گازهای گلخانه ای در سطح جهان لایه ازن دچار مشکل شده و به زودی زندگی برای بشر سخت خواهد شد، بیانگر این مفهوم است. طبیعتی که ما باید در حراست از آن برای بقای زندگی کوشا باشیم خود در نقطه مرکزی قرار می گیرد. انسان در این دیدگاه معتقد است که چون باخدا رابطه دارد پس او بر انسان حقی دارد که باید ادا شود و چون با خود انسان مرتبط است، پس این خود انسان که اعم از جان، چشم، گوش و اعضا و جوارح می شود بر انسان حقی دارد که باید ادا شود. در مورد حق مردم، یعنی پدر، مادر، همسر، فرزند، معلم، شاگرد، حاکم، مشاور، رفیق و هم نشین و همچنین تمامی طبقات اجتماعی که انسان با آن ها در ارتباط متقابل است موظف است حقی را رعایت کند و اگر ادا نکند مدیون این افراد است. آب و گیاه و زمین و دشت و آفتاب و صحرا و همه موجودات حقی دارند که چون این ساختار طبیعت همه در خدمت حیات انسان اند.

شاخص های سبک زندگی اسلامی

این شاخص ها به ابعاد مختلفی از وظایف زندگی اطلاق می شود که هرکدام سهم بسزایی در آن سبک زندگی دارد و نبودن هرکدام موجب می شود که آن سبک زندگی ناقص باشد. این شاخص ها اولین بار توسط کاویانی (۱۳۹۰) برای سنجش سبک زندگی اسلامی به کاربرده شد که تمام وظایف زندگی را پوشش می دهد و عبارت است از: شاخص اجتماعی، شاخص عبادی، شاخص باورها، شاخص اخلاق، شاخص مالی، شاخص خانواده، شاخص تفکر و علم، شاخص دفاعی امنیتی، شاخص زمانشناسی (نیکوکار و دیگران، ۱۳۹۳).

درآیات مختلف خداوند به عوامل سبک زندگی اسلامی اشاره می فرمایند. قرآن کریم درجاهای مختلفی یادآور این می شود که انسان ها در قبال یکدیگر مسئول اند و وظایفی را بر عهده دارند؛ برای مثال در آیه ۷۲ سوره انفال خداوند می فرماید که اگر در دین خود از شما یاری طلبند برشماست که آن ها را یاری کنید به گونه ای که خداوند در آیه ۱۰ سوره حجرات مؤمنان را برادر یکدیگر می نامد. این آیات نشان می دهد که انسان ها در زندگی خود وظایفی اجتماعی را بر عهده دارند به گونه ای که جامعه مانند خانوادهای بزرگ تر برای هر فرد است (نیکوکار و دیگران، ۱۳۹۳).

عبادت تأثیراتی مثبت در دنیا و آخرت دارد به طوری که خداوند در قرآن کریم آیه ۲۸ سوره رعد می فرماید: آگاه باشید که دل ها با یاد خداوند آرام می گیرد. نشان می دهد که یاد خداوند باعث آرامش انسان در زندگی می شود که موجب می شود تصمیم گیری های بهتری بگیرد. خداوند در آیه ۷۰ سوره اسرا می فرمایند که توانمندی انسان درباره تصرف در مخلوقات دیگر و جانشین خدا بودن در زمین و توانمندی های گسترده دیگر آدمی که موجب برتری و کرامت او نسبت به مخلوقات دیگر است، آگاه می شود؛ یعنی انسان با خودشناسی و هستی شناسی می تواند به توانایی ها و استعدادهای خود پی ببرد و در زندگی خود به موفقیت دست پیدا کند. خداوند در جای دیگری در آیه ۳۷ سوره اسرا اشاره دارد که انسان ها نباید با تکبر رفتار کنند؛ یعنی انسان باید در زندگی بااخلاق باشد (نیکوکار و دیگران، ۱۳۹۳).

بهترین الگوی هدایت
در نگاه دین انسان برای رسیدن به سعادت و حرکت در مسیر هدایت به الگوی مناسب و عملی نیاز دارد. فردی که همه را خوب بشناسد و هم خودش مسیر را با موفقیت طی کرده باشد و هم قادر باشد دیگران را به سوی مقصد راهنمایی کند و از خطا و گراهی در امان باشد رسول خدا (ص) است.

خداوند این الگو راه شناس و راهنما و مصون از خطا را این گونه به نیکی معرفی می کند : ((لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ)) مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سر مشق نیکویی است.

البته پس از پیامبر بزرگوار اسلام (ص) خاندان مطهر او را شایسته پیروی و اطاعت معرفی فرمود : ((یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ)) ای کسانی که ایمان آوردید! خدا را اطلاعت کنید و پیامبر خدا و اولوالامر (اوصیای پیامبر) را اطاعت کنید.

این خاندان از هرگونه نقص و عیب و خطا و آلودگی مصون و محفوظند و در سایه این طهارت به مقصد رسیده و بر هدایت دیگران قادرند از این رو می فرماید: ((إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً)) جز این این نیست که خداوند می خواهد از شما اهل بیت (پیامبر) هر گونه پلیدی (در عقاید و اخلاق و اعمال) را بزداید و شما را در همه ابعاد پاکیزه گرداند.

آیت الله جوادی آملی در این باره می نویسد: «در ضرورت الگو گرفتن از حضرت زهرا همین بس که روایات شیعه و اهل سنت حضرت فاطمه زهرا (ع) از جهات مختلف به پدرش رسول الله (ص) تشبیه می شود، عایشه می گوید : کسی را در سیما و گفتار و رفتار به گاه بر خواستن و نشستن از فاطمه (ع) به پیامبر خدا (ص) شبیه تر ندیدم. همو می گوید: هیچ کس را در حرکات بدن راه و رسم زندگی و سخن گفتن از فاطمه به رسول خدا شبیه تر ندیدم.»

ابعاد فردی و اجتماعی زندگی حضرت زهرا(س)

مدیریت عواطف در زندگی خانوادگی

یکی از مسائلی که سبب می شود زوجین کمتر به مسائل خانواده و روابط همسری بیندیشند، مشغله های مادی و اقتصادی است. زندگی خانوادگی دختر پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) هم خالی از دغدغه های مادی نبوده اما این مسئله سبب نشده است که دغدغه های مادی، جای اهداف اصلی زندگی را بگیرد. حضرت زهرا(س) در کنار شرایط سخت مادی، مادر چهار فرزند است. با این حال جایگاه امیرالمومنین(ع) در زندگی او محفوظ و نقش مادری، جا را برای نقش همسری تنگ نکرده است. مدیریت عواطف حضرت زهرا(س) مثال زدنی است؛ محبت ایشان به پیامبر(ص) طوری است که او را «ام ابیها» می کند؛ محبت به فرزندان، او را مادری دلسوز و محبتش به امیرالمومنین(ع) او را به یک انسان عاشق تبدیل کرده است. در واقع همه اطرافیان نزدیک از عواطف او بهره مند می شوند اما در جهات مختلف. این الگو نشان می دهد برخلاف برخی نظریات امروزی، مدیریت عاطفه در مقدورات یک زن هست و کاملا قابل الگوگیری است، بدون این که موازنه روابط به هم بخورد. در واقع این مدیریت عواطف یک شاخص در زندگی حضرت زهرا (س) است که می شود در طول تاریخ از آن بهره برد.

نمونه بارز پرسشگری و مطالبه گری

حضرت زهرا (س) نمونه بارز مطالبه گری هستند که این خصوصیت را به شکل بارز و نمایان در زندگی نامه حضرت زینب(س) نیز مشاهده می کنیم. این مطالبه گری و پیگیری در کنار توجه به حیا، ادب و جدیت بوده است.

خطبه حضرت زهرا(س) در مسجد کوفه نمونه بارز مطالبه گری یک زن در تاریخ است. به جرئت می توان گفت پابرجایی اسلام نتیجه مطالبه گری و روحیه سخت کوشانه و پیگیری های حضرت زهرا (س) است.

الگویی نمونه در همسایه داری

توجه ویژه به فعالیت های اجتماعی

فاطمه زهرا(س) به شکل های مختلف با جامعه ارتباط داشت. خانه اش محل رفت و آمد بخشی از بدنه اجتماعی است. گاهی کسانی پیش پیامبر می آمدند و درخواست کمک می کردند که ایشان، آن افراد را به منزل دخترش ارجاع می داد. این نشان می دهد، خانه حضرت زهرا(س) و شخص این بانو، ملجأ مددکاری اجتماعی است. در موارد زیادی زنان از پایگاه های متفاوت اجتماعی، اختلافات خود را پیش حضرت زهرا(س) مطرح می کردند و حضرت، نقش قاضی را ایفا و اختلافات آن ها را داوری می کرد. داوری های عادلانه ایشان به میزان زیادی در جامعه زنان امیدوارکننده بود. حل و فصل نیازمندی های علمی و پاسخ گویی به سوالات علمی و دینی گروه های مختلف جامعه به ویژه زنان از دیگر فعالیت های اجتماعی بانوی اول اسلام است.

ابراز علاقه به همسر

بعد حقوقی در زندگی خانوادگی، تابع یک سری قوانین معین است که در شرایط خاص ممکن است تغییر کند اما در همین باره مسائلی وجود دارد که در طول زمان ثابت و تابع اصول اخلاقی است؛ برای مثال توصیه شده است که زن و شوهر باید طراوت زندگی را در دوران زندگی حفظ کنند. حضرت زهرا(س) و امیرالمومنین(ع) ۹ سال زندگی مشترک داشتند و در این مدت از عشق، علاقه و طراوت رابطه آن ها کم نشد. از دیگر نشانه های ارتباط سالم زوجین، ابراز عشق و علاقه زن و شوهر به یکدیگر است به گونه ای که بچه ها احساس کنند رابطه ای گرم و انرژی مثبت داخل خانه وجود دارد. این احساسات به علاوه احترام متقابل، توقعات منطقی، ایثار و گذشت و همچنین مشارکت در امور روزمره زندگی، چیزی است که در زندگی حضرت زهرا (س) موج می زد و بعد از گذشت ۱۴۰۰ سال، خانواده امروزی هنوز به این الگوی روابط زوجیت نیاز دارد.

 مهربانی و شفقت نسبت به شوهر

زندگی مشترک آن بزرگوار نیز سرشار از احترام، اطاعت، مهربانی، شفقت و بردباری بود. جالب است بدانید که گریه انواع مختلفی دارد و همین جا باید به شفقت و مهربانی حضرت زهرا(س) نسبت به امیرالمومنین (ع) اشاره کرد. هنگامی که حضرت علی(ع) آماده عزیمت به میدان جنگ می شد، حضرت زهرا (س) از روی مهربانی اشک می ریختند.

چرا روز ولادت ایشان روز زن یا مادر نامیده می‌شود؟

از باب مادر بهترین مادر و از باب زن و همسر نمونه بارز بهترین همسر است چرا که وقتی ایشان از حضرت علی می‌پرسند آیا از من راضی هستی یا نه علی (ع) گفت، ۹ سال با هم زندگی کردیم و نشد یکبار از من خواسته‌ای داشته باشی و حضرت زهرا می‌فرمایند از پدرم شنیده‌ام که نکند از همسرت خواسته‌ای داشته باشی که او نتواند آن را بر آورده کند که نه در دنیا عاقبت بخیر می‌شوی نه در آخرت و سپس به امیر المومنین می‌گویند اگر از من رضایت دارید دست هایت را رو به آسمان بالا ببر و بگو من فاطمه را حلال می‌کنم.

علی (ع) می‌فرمایند: لطف تو یک لحظه از من دریغ نشد و تو حتی یک لحظه از من خواسته‌ای نداشتی.

آیا خانمی که ۹ سال از همسر خود هیچ خواسته‌ای ندارد نمی‌تواند الگوی زنان عالم باشد پس ارزش‌های حضرت فاطمه زهرا (س) بسیار بیشتر است از صحبت هایی که ما می‌کنیم و شاید نامگذاری روز زن در روز میلاد آن حضرت کار بسیار شایسته‌ای باشد و شخصیت او می‌تواند الگوی مناسبی برای زنان عالم باشد.