حقوق خواهر و برادر اسلام(به بهانه دهه کرامت)
ماه ذی القعده یکی از ماه‌های مبارکی است که در آن حضرت معصومه (س) و امام رضا (ع) ولادت یافتهاند و فاصله میان این دو ولادت به دهه کرامت معروف شده است. این دو بزرگوار خواهر و برادری بودند که از اولاد امام موسی کاظم (ع) به حساب می‌آیند و در راه اسلام خدمات با ارزشی انجام دادند.
سبک زندگی این دو سلاله پاک، می‌تواند الگویی برای جامعه بشریت و جوانان این سرزمین باشد و برای برادرها و خواهرها اسوه‌ای مطلوب محسوب شود.
حجت الاسلام محمدی نماینده نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غربدر باب حقوق خواهر و برادر در اسلام توضیح می دهد:
ایام ولادت حضرت معصومه (س) و امام رضا (ع)، به دهه پیوند بین خواهر و برادر موسوم شده است، امیدواریم به برکت این دو مولود مسعود پیوند خویشاوندی صمیمی‌تر و مستحکم‌تر شود، لذا با ذکر نکاتی از زندگی نورانی این خاندان با برکت، به برخی از توصیه‌های اسلام درباره خواهر و برادر اشاره می‌کنم. امام کاظم (ع) فرزندان بسیاری دارند اما امام رضا (ع) و خواهر ایشان حضرت معصومه (س) با فاصله ۲۵ سال از یک مادر (نجمه خاتون) متولد شدند لذا بین آن‌ها علاقه و ارتباط بسیار عاطفی عمیقی همچون علاقه حضرت زینب (س) و امام حسین علیهماالسلام برقرار است.
حضرت معصومه (س) به همراه امام رضا (ع) در دامان پاک یک مادر بزرگوار که سرآمد زنان عصر خود از نظر زهد و علم بوده و القاب ویژه‌ای از امام معصوم دریافت کرده، رشد و پرورش یافتهاند. این درحالی است که پدر بزرگوارشان پیوسته در زندان هارون‌الرشید بسر می‌بردند و سرانجام در همان زندان، هنگامی که حضرت معصومه (س) در سن ۱۰ سالگی بود، به شهادت رسیدند. از آن زمان به بعد حضرت معصومه (س) تحت مراقبت برادر خود امام رضا (ع) قرار گرفت، لذا شخصیت معنوی این خواهر به برادر بزرگوار ایشان بسیار نزدیک است تا جایی که امام رضا (ع) لقب معصومه (س) را برای خواهر خود انتخاب می‌کند و ارتباط عاطفی آن‌ها از این جهت صمیمی‌تر و عمیق‌تر می‌شود.
اسلام به خواهر و برادر دستوراتی داده است که در سه بخش احکام، حقوق و نکات تربیتی آن را توضیح می‌دهم.
در بخش احکام خواهر و برادر، به محرمیت اشاره می‌کنم: در آیه ۳۱ سوره نور آمده است که آشکار کردن زینت خواهر در برابر برادر جایز است: «و قُل لِلمُؤمِناتِ… لا یُبدینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعولَتِهِنَّ… اَو اِخونِهِنَّ…»؛ چنانکه خداوند در آیه ۱۵۳ سوره احزاب، زنان پیامبر را به رعایت حجاب توصیه کرده و در ادامه این امر را در برابر گروهی از مردان از جمله برادران لازم ندانسته است «لا جُناحَ عَلَیهِنَّ فی… اِخونِهِنَّ…». از این آیات استفاده می‌شود که در مقابل، برادر نیز می‌تواند بدون قصد لذت به خواهر و زینت‌های او نگاه کند.
موضوع بعدی درباره خواهر و برادر حرمت ازدواج است.
طبق آیه ۲۳ سوره نساء ازدواج برادر با خواهر نسبی و رضاعی حرام است: «حُرِّمَت عَلَیکُم… اَخَوتُکُم… و اَخَوتُکُم مِنَ الرَّضاعَهِ…» مقابلاً، بر خواهر نیز ازدواج با برادر نسبی و رضاعی خود حرام است. موضوع بعدی ارث بردن برادر است، مطابق آیه ۷۵ انفال خویشاوندان در ارث بردن اولویت دارند «و اولُوا الاَرحامِ بَعضُهُم اَولی ببَعض فی کِتاب اللّهِ…» لذا برادر در طبقه دوم وارثان قرار دارد، یعنی اگر میت در طبقه اول که فرزندان و پدر و مادر هستند وارثی نداشت برادر در طبقه دوم ارث می‌برد. «و هُوَ یَرِثُها اِن لَم یَکُن لَها ولَدٌ…» (نساء: ۱۷۶)، شقوق احکام ارث به تفصیل در قرآن بیان شده است.
چه مطالب دیگری راجع به ارتباط خواهر و برادر در احادیث آمده است؟
غذا خوردن از خانه برادر یکی از موضوع‌هایی است که در روایات وجود دارد. در آیه ۶۱ سوره نور خداوند وارد شدن خواهر به خانه برادر و تناول کردن از غذای موجود در آن را جایز شمرده است «…ولا عَلی اَنفُسِکُم اَن تَأکُلوا مِن… بُیوتِ اِخونِکُم… این نشانه آن است که برادر حکم پدر را دارد پس گویا به خانه پدر وارد شده است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: حق برادر بزرگتر بر برادران و خواهران کوچکتر مانند حق پدر بر فرزند است، چنانکه حق خواهر بزرگتر بر خواهران و برادران کوچکتر مانند حق مادر بر فرزند است.
حق خواهر و برادر یکی دیگر از مباحثی است که در اسلام به آن اشاره شده است. از جمله حقوق برادر بر خواهر ارتباط داشتن با اوست که قرآن به صورتی کلی و در قالب دستور به برقراری پیوند با همه خویشاوندان بدان توصیه کرده است: «والَّذینَ یَصِلونَ ما اَمَرَ اللّهُ بهِ اَن یوصَلَ… (رعد :۲۱) طبق آیات الهی تنها در صورتی که برادر یا خواهر، کافر باشند و ارتباط با آن‌ها به دین انسان ضرر برساند اجازه ترک ارتباط با آن‌ها صادر شده و در غیر این صورت مسلمان، اجازه قطع ارتباط خانوادگی ندارد.
«لا تَجِدُ قَوما یُؤمِنونَ باللّهِ والیَومِ الأخِرِ یوادّونَ مَن حادَّ اللّهَ و رَسولَهُ و لَو کانوا ءاباءَهُم اَو اَبناءَهُم اَو اِخونَهُم اَو عَشیرَتَهُم… (مجادله :۲۲)
امام سجاد (علیهالسلام) در رساله حقوق خود درباره حق برادران بر یکدیگر می‌فرماید: و اما حق برادر تو این است که بدانی که او برایت [مانند] دستی است که میگشایی و پشتوانهای است که به آن پناه میبری و عزتی است که به آن تکیه می‌کنی و نیرویی است که به وسیله آن چیرگی می‌یابی. پس درباره او کوتاهی مکن و او را در برابر دشمن وی یاری کن و میان او و شیاطین او فاصله انداز و او را نصیحت کن و در راه خدا به او روی آور.
بنابر آنچه بیان شد در می‌یابیم که خواهر و برادر باید پیوند خویشاوندی یکدیگر را حفظ کنند و با هم ارتباط صمیمی داشته باشند، یار و حامی یکدیگر باشند و در راه سعادت و کمال، ناصح و خیرخواه یکدیگر باشند.
۵ نکته تربیتی درباره خواهر و برادر
نکته اول، الگوپذیری خواهر و برادر از والدین است. کودک رفتار خود را از افرادی که در محیط زندگی او هستند میآموزد. والدین، نخستین مدلهایی هستند که کودک از آن‌ها تقلید می‌کند. کودک صفات اجتماعی خود را از اینجا کسب می‌کند و با دیدن همبستگیها، انسها و درگیری‌های والدین درمییابد که چگونه باشد. سرمشقهای بد و فاسد خانواده و مسمومیت جوّ عاطفی خانواده برای کودکان ارزان تمام نمی‌شود. فرزندان والدینی که دچار اختلالهای روانی، در حال درگیری و اختلاف و همواره در مشاجره و جنگ و ستیز و فحش و ناسزاگویی باشند، از این رفتارها تأثیر خواهند پذیرفت و همین رفتار را در برابر خواهر و برادر کوچکتر خود اعمال می‌کنند.
نکته دوم، الگوپذیری خواهر و برادر از یکدیگر است. خواهر و برادر پس از والدین در شخصیت و رفتارهای اجتماعی یکدیگر بیشترین تأثیر را دارند، به ویژه اگر در فاصله سنی ۲ تا ۱۰ سالگی باشند. خواهر و برادر از یکدیگر برخی الگوهای رفتاری چون وفاداری، حمایت، اختلاف، تسلط جویی و رقابت را می‌آموزند. روابط خواهر و برادر با رشد سن تغییر می‌کند. در دوران بلوغ از برخی رقابتها و سوگیری‌های نخستین و آشکار کاسته می‌شود. در مواردی که خواهران و برادران از الگوهای رفتاری مناسب بهرهمند باشند، به افرادی قابل اعتماد و سرچشمه اتکای روحی همدیگر تبدیل می‌شوند، نوعی صمیمیت ویژه میان آن‌ها ایجاد می‌شود، همدیگر را محرم راز خود می‌دانند و با سهولت بیشتری مسائل خود را با یکدیگر در میان می‌گذارند.
نکته سوم، تجربه ارتباط سالم با جنس مخالف است. رابطه میان فرزندان یک خانواده، رابطهای حساس است. عاطفهای که میان والدین و فرزندان وجود دارد، در رابطه خواهری و برادری ظریفتر می‌شود. از سوی دیگر، خواهران و برادران به اندازهای که پدر و مادر با فرزندان مدارا می‌کنند، با یکدیگر مدارا نمی‌کنند؛ به همین دلیل، اصطکاک و برخورد سلیقهها و ارادهها میان آنان بیشتر است. خواهر و برادر خانواده در روابط متقابل خود به تدریج آماده جامعهپذیری می‌شوند. نقش واسطهای والدین در محبت خواهر به برادر و برعکس بسیار مؤثر است. لذا خواهر و برادر در سایه تربیت و نظارت والدین، تجربه مقدماتی برای ارتباط سالم با جنس مخالف را کسب می‌کنند. و تک فرزندان دارای مهارت کمتری در ارتباطات اجتماعی هستند.
نکته چهارم، پرهیز از تبعیض میان فرزندان است. از نظر اسلام و دیدگاه مسائل تربیتی، تبعیض به همه اقسام آن باطل است؛ خواه تبعیض در جنس باشد، مانند فرق گذاردن میان پسر و دختر یا در اظهار محبت به بعضی از فرزندان یا تبعیض در بهرهمند کردن بعضی فرزندان از مزایای زندگی و محروم کردن دیگران، خواه در رسیدگی و توجه به یکی و فراموش کردن دیگری باشد یا ترجیح دادن یکی، چون تنها پسر یا تنها دختر خانواده است. پیامبر اکرم (ص) درباره رفتار والدین با فرزندان سفارش می‌کند که با عدالت و مساوات رفتار کنید: «اِعدلوا بینَ اَبنائِکُم کَما تُحِبُّونَ اَن تَعِدلوا بَینکُم فی البرّ وَ اللُطفِ؛ بین فرزندان به مساوات رفتار کنید، چنانکه دوست دارید در نیکی و محبت به شما به مساوات رفتار کنند.
نکته پنجم، نظارت بر دخالت‌های نابه‌جای فرزند ارشد است. یکی از مشکلات برخی خواهران و برادران این است که تحت تربیت فرزندان ارشد خانواده خویش هستند. والدین به خیال اینکه آن‌ها کمک‌کاران خوبی در تربیت و اداره فرزند هستند، تربیت طفل را به آن‌ها واگذار و کودک را با تمام وجود به آن‌ها تسلیم می‌کنند. خواهر ارشد، گاهی در نقش مادری قدرت‌طلب اعمال وظیفه می‌کند و در ضمن آن، حسادتها، برتریطلبیها و عقدههای خویش را بر سر کودک خالی می‌کند که این مسئله سبب ایجاد مشکل در روابط فرزندان می‌شود.
برادر ارشد هم گاهی در نقش پدری خودخواه، ریاست‌مآب و مقتدر در خانه، بر روی کودکان اعمال نظر می‌کند و با همه ناشی‌گری‌ها و عقدههایی که در زندگی و در برخورد با دیگران دارد، با طفل رو به رو می‌شود. اعمال مدیریت چندگونه در محیط خانواده، احساس ناامنی، گسترش دامنه حسادت، افزایش کینهجویی و احساس ضعف و رنجوری بخشی از عوارض دخالت‌های نابه‌جای فرزند ارشد است. پس خوب است که والدین از خواهر و برادر ارشد، در تربیت دیگر فرزندان کمک بگیرند و زمینه تمرین را برای زندگیشان فراهم کنند، ولی خود از این وظیفه تربیتی استعفا ندهند.
والدین باید بر امر و نهی‌های بی‌مورد فرزندان ارشد نظارت کنند و به این مسئولان جدید تربیت یادآوری کنند که حق اقدام برخلاف ضابطه و سوءاستفاده را ندارند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: برادر و خواهرت را یاری کن چه ظالم باشد یا مظلوم؛ اگر ظالم است او را از ظلم به دیگران بازدار و اگر مظلوم است او را یاری کن و دست ظالم را از او کوتاه گردان.
توصیه‌های دیگری به خواهر و برادرها
۱۲ توصیه در این زمینه دارم که عرض می‌کنم.
۱) هم خون بودن و هم رحم بودن حقوقی دارد که باید رعایت کنید.
۲) باید در تأیید و تکریم شخصیت یکدیگر بکوشید و از ابراز محبت به دیگری غفلت نکنید.
۳) خیرخواه یکدیگر بوده و با کلام زیبا و لحن خوش با هم صحبت کنید.
۴) در برخورد با یکدیگر غرور، تکبر و خودبینی را کنار گذاشته، اول شما سلام کنید و از احوال او پرس و جو و دلجویی کنید.
۵) نسبت به بدی‌های احتمالی یکدیگر، روحیه گذشت داشته باشید.
۶) پشتیبان یکدیگر باشید و به هنگام نیاز یا درخواست کمک به یاری او بشتابید.
۷) عزت و قوت همدیگر و سبب حفظ آبرو و حیثیت یکدیگر باشید.
۸) در مسیر عبادت یار یکدیگر باشید و او را در مسیر مبارزه با هواها و هوس‌های شیطانی و غلبه بر دشمنان تنها نگذارید.
۹) اگر امکان حضور فیزیکی در منزل او را ندارید، از وسایل ارتباط جمعی برای جویا شدن حالش استفاده کنید.
۱۰) اگر اختلاف طبقاتی بین شما و برادر و یا خواهرتان هست و شما متمول هستید، از رسیدگی و کمک در امور او غفلت نکنید.
۱۱) اگر اختلافات فرهنگی با یکدیگر دارید، می‌توانید روابط خود را مدیریت کنید نه اینکه قطع رابطه کنید.
۱۲) فراموش نکنید که ارزش برادری و خواهری بسیار بیشتر از آن است که بخواهید به خاطر اختلافات مالی آن را نابود کنید.