همه چیز در مورد رؤیت هلال ماه
آغاز ماه قمری و رویت هلال شب اول ماه همیشه دغدغه اصلی مسلمانان بوده است و این مهم به خصوص در مورد ماه مبارک رمضان و ماه ذی الحجه که دو فریضه واجب روزه و حج در آن‌ها انجام می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود.
هلال چطور تشکیل می‌شود؟
در فضا، زمین به دور خورشید می چرخد و ماه نیز به دور زمین گردش میکند. مدار حرکت زمین به دور خورشید، دایره البروج نام دارد، ولی مدار ماه به دور زمین بر دایره البروج منطبق نیست و با آن ۵ درجه اختلاف دارد. این اختلاف اندک اثر‌های گوناگونی دارد؛ از جمله این که هر ماه پدیده‌های خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی روی نمی‌دهد.
آغاز ماه نو را مقارنه می‌نامیم. در این حالت، طول دایره البروجی ماه و خورشید یکسان است. اگر مدار ماه منطبق بر دایره البروج بود هر ماه شاهد یک پدیده خورشید گرفت و یک پدیده ماه گرفت بودیم. این اتفاق هر چند ماه یکبار روی می‌دهد.
فاصله متوسط هر مقارنه تا مقارنه بعدی ماه ۲۹ شبانه روز و ۱۲ ساعت و ۴۳ دقیقه و ۱۲ ثانیه است. به این مدت، دوره هلالی ماه می‌گوییم.
هنگامی که مقارنه صورت گرفت، ماه هلالی آغاز می‌شود؛ هلال از سمت راست خورشید به سمت چپ می‌آید و ماه از آسمان صبحگاهی به آسمان شامگاهی تغییر مکان می‌دهد.
حتما دیده اید که همیشه یک روی ماه به سوی زمین است. دلیل این پدیده، برابر بودن دوره گردش وضعی و گردش انتقالی ماه است که در اثر قفل شدگی گرانشی ماه و زمین ایجاد شده است.
عوامل تأثیر گذار بر رویت هلال
هلال شب اول ماه معمولا هلال نازکی است و به سختی دیده می‌شود. برای دیدن این نوع هلال‌ها باید تا مدتی بعد از غروب آفتاب صبر کرد. از این رو موقعیت ماه در آُسمان و مدت حضورش در آسمان پس از غروب خورشید از اهیمت بسیار بالایی برخوردار است.
مدار زمین به دور خورشید دایره البروج نام دارد.
برای مشاهده هلال ماه چه باید کرد؟
در گذشته مردم در غروب روز بیست و نهم ماه به بالای تپه یا پشت بام می‌رفتند و هلال را در افق غربی جستجو می‌کردند. حال مرجعی برای بررسی درستی هلال دیده شده وجود داشت یا نه را خبر نداریم. اما امروز با در اختیار داشتن انواع نرم افزار‌ها و ابزار‌های محاسباتی، این روش بسیار ابتدایی است.
بیشتر بخوانید
نخستین کاری که باید انجام داد به دست آوردن مشخصات هلال است که این کار به وسیله نرم افزار‌های عمومی نجوم مانند starry Night، Skypro، Redshift و نرم افزار‌های اختصاصی رویت هلال، چون Moon Calc (تهیه شده توسط دکتر منذر احمد) به سادگی انجام پذیر است. با این نرم افزار‌ها می‌توان موقعیت ماه و خورشید را در هر منطقه و هر زمانی به دقت محاسبه کرد.
از زمین به نظر می رسد خورشید بر روی دایره البروج حرکت میکند. سپس نوبت به انتخاب محل رصدگاه می‌رسد. رصدگاه مناسب برای رویت هلال باید منطقه‌ای با افق غربی باشد، زیرا در چنین مناطقی معمولا غبار کمی وجود دارد و افق حداقل تا ارتفاع صفردرجه صاف است. اگر افق منفی صاف هم وجود داشت که چه بهتر، زیرا بیشتر می‌توان ماه را تعقیب کرد.
البته در کنار این خواص باید نیم نگاهی هم به شرایط جوی، امنیت رصد گاه، صعب العبور نبودن مسیر رصدگاه و راحتی رصدگر داشت. قدم سوم، فراهم آوردن ابزار و وسایل مورد نیاز رصد است.
ابزار اپتیکی قوی مانند تلسکوپ، دوربین دو چشمی یا دوربین تک چشمی، خودروی نقلیه، رایانه، ابزار‌های جهت یابی و غیره، همه و همه باید قبل از رصد کردن باز بینی شوند و نسبت به صحت عملکردشان اطمینان حاصل شود. به خصوص نسبت به کیفیت اپتیکی ابزار و دقت درجه بندی‌های آن باید بسیار حساس بود.
پس از انجام تمام هماهنگی‌ها نوبت به رصد کردن در روز موعود می‌رسد. یادتان باشد حداقل یک ساعت قبل از غروب آفتاب در رصدگاه حاضر باشید. ابزار‌ها را باید به دقت مستقر کرد و نسبت به تراز بودنشان مطمئن شد. برای تنظیم دوربین یا تلسکوپ می‌توان از عوارض زمینی بسیار دور دست یا سیاره زهره اسفاده کرد و اگر فیلتر خورشیدی در اختیار بود، با خود خورشید، دوربین را فوکوس کرد. حواستان باشد هیچ گاه بدون فیلتر به خورشید نگاه نکنید، زیرا به چشم صدمه جدی وارد خواهد شد.
خورشید بهترین شاخص برای موقعیت سنجی است. البته اگر تلسکوپ موتور دار متصل به رایانه در اختیار داشته باشید، می‌توان تلسکوپ را مستقیماً به سوی ماه نشانه رفت. ولی از آنجا که بیشتر ابزار‌ها مجهز به موتور نیستند، روش دیگری در زیر پیشنهاد می‌شود.
محل غروب خورشید را با نشانه‌ای زمینی علامت گذاری کنید و زمان دقیق غروب آفتاب را ثبت کنید. غروب آفتاب، زمانی است که آخرین کمان قرص خورشید از دیده‌ها محو می‌شود.
بر اساس مختصات محاسبه شده توسط نرم افزار می‌توان سمت و ارتفاع محل غروب خورشید را به دست آورد. حال دوربین را روی محل غروب خورشید تنظیم می‌کنیم و مختصات روی ابزار اپتیکی را بر روی مقدار خوانده شده تنظیم می‌کنیم. حال ابزار ما کاملا تنظیم شده است و فقط باید بر اساس مختصات ماه، دوربین یا تلسکوپ را به آن جهت تنظیم کرد و هلال را در میدان دید جستجو کرد.
اگر هلال را دیدیم چه کنیم؟!
اگر در جستجوی هلال هم مشکوک به هلالی را دیدید، باید از هویت آن جسم مطمئن شوید. حداقل سه بار چشم خود را باز و بسته کنید، مطمئن شوید جسم دیده شده توهم نیست. سپس به آرامی ارتفاع دوربین یا تلسکوپ را پایین بیاورید و محل هلال را با نشانه‌ای زمینی علامت گذاری کنید.
مجدداً تلسکوپ را بالا بیاورید و هلال را پیدا کنید. اگر مجدداً هلال را دیدید، مشکل هلال را با آنچه نرم افزار نشان می‌دهد مقایسه کنید. اگر هم شکل بودند، به احتمال زیاد هلال را درست پیدا کرده اید. سعی کنید بقیه افراد گروه هم هلال را مشاهده کنند و اگر مقدور بود از هلال تصویر برداری کنید. این چنین می‌توان مطمئن بود گزارش رویت شما تأیید می‌شود.
معیار آغاز ماه قمری
آنچه تا کنون ذکر شد، چگونگی رویت هلال با ابزار بود. ولی هیچ یک از این‌ها نمی‌تواند نشان دهنده آغاز ماه قمری باشد. آغاز ماه قمری را باید مرجع دینی اعلام کند. تنوع قتوا‌های اثبات آغاز ماه قمری هم کم نیست.
برخی معتقدند گواهی دو نفر مرد مسلمان عادل برای آغاز ماه قمری کافی است. برخی دیگر معتقدند هر منطقه‌ای باید مستقل از مناطق دیگر ماه را آغاز کند و برخی برای یک کشور، یک روز را اعلام کنند.
برخی دیگر هم معتقدند رویت هلال در یک منطقه برای تمام مناطق زمین که در یک شب به سر می‌برند، کافی است. از سوی دیگر، برخی فقط رویت هلال را با چشم غیر مسلح قبول دارند و برخی دیگر، استفاده از ابزار اپتیکی را بلامانع دانسته اند.
از نظر مقام معظم رهبری، رویت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دو چشمی و تلسکوپ مانعی ندارد. هم چنین اگر کارشناسان علم نجوم بر عدم رویت یک هلال توافق داشته باشند، نظر آن‌ها کافی است و تمامی گزارش‌های رویت هلال مردود خواهد بود.
هم چنین اگر در کشور ایران، هلال در بخشی از کشور قابل رویت بود و در بخشی دیگر غیر قابل رویت، وضعیت شهر‌های مهم کشور اعم از مشهد، تهران، تبریز، اصفهان و شیراز و اهواز ملاک خواهد بود که در این میان شهر تهران نقشی کلیدی بر عهده دارد.
تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران که از سوی مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران استخراج می‌شود، بر اساس نظریات فقهی رهبر معظم انقلاب و با محاسبات بسیار دقیق تنظیم می‌شود و از دقت بسیار بالایی برخوردار است.
نکته‌ای که در اینجا باید به آن اشاره کرد، اشتباهی است که معمول از سوی برخی مردم در رویت هلال صورت می‌گیرد. تجربه نشان داده است بسیاری از مردم از شکل هلال اطلاعی ندارند و گاه، ابر یا دود هواپیما را با هلال اشتباه می‌گیرند.
از سوی دیگر، پانزده درصد افرادی که به استهلال می‌پردازند، دچار توهم رویت می‌شوند، یعنی هلالی وجود ندارد ولی مغز تصور میکند هلال را می‌بیند. توهم یک ویژگی مغز است و هیچ ارتباطی به تجربه، رفتار و سن افراد ندارد، حتی منجمان حرفه‌ای هم ممکن است دچار توهم شوند.
۱۵ درصد آمار کمی نیست، مثلاً اگر در یک کشور هزار نفر به جستجوی هلال بپردازند، یکصد و پنجاه نفرشان به توهم رویت مبتلا می‌شوندو بدیهی است گزارش رویت هلال ارائه می‌دهند. این توهم رویت می‌تواند مشکلاتی را در آغاز ماه قمری به شیوه سنتی سبب شود. خوشبختانه نظریات فقهی مقام معظم رهبری این مشکل را به خوبی حل کرده است. مدار ماه بر روی مدار زمین منطبق نیست و زاویه ۵ درجه می سازد.
آیا این باور‌ها درست است؟
ماه‌های قمری، یکی در میان ۲۹ روزه و ۳۰ روز هستند.
این باور کاملا نادرست است. متوسط طول ماه قمری ۵۳/۲۹ روز است، یعنی فراوانی ماه‌های ۳۰ روزه اندکی پیش از ماه‌های ۲۹ روز است. طبق تقویم، حداکثر سه ماه قمری ۲۹ روزه و حداکثر ۴ ماه قمری ۳۰ روزه می‌توانند پشت سر هم قرار گیرند. این که ماه قمری یکی در میان ۲۹ روزه و ۳۰ روزه باشند، صرفا یک قرارداد برای تطبیق ماه‌ها و سال‌های قمری با تاریخ شمسی چند صد سال پیش است و هیچ پایه علمی ندارد.
رویت در شرق برای مناطق غربی حجت است، زیرا شرایط هلال در غرب به مراتب بهتر است و سهولت رویت هلال بیشتر؟
این موضوع همیشه درست نیست. همان طور که در نقشه خطوط رویت پذیری هلال مشاهده می‌کنید، این مناطق با مرز‌هایی سهموی از هم جدا شده اند. به وضوح مشخص است مناطقی وجود دارند که هلال در آن‌ها رویت پذیر است، ولی در شمال غربی یا جنوب غربی آن‌ها رویت پذیر نیست. بدین ترتیب این جمله را باید به این شکل تصحیح کرد. در یک عرض جغرافیایی، رویت در شرق برای مناطق غربی حجت است، زیرا …
اگر یک شب نور زمین تاب دیده شود، دلیلی است بر رویت پذیری هلال در شب قبل از آن؟
هلالی که ما می‌بینیم و بسیار درخشان است، در اثر بازتاب نور خورشید از سطح ماه تشکیل می‌شود. ولی زمین نیز نور خورشید را بازتاب میکند و نور بازتابی، سطح ماه را با درخششی کمتر روشن میکند. تا قبل از تربیع اول و پس از تربیع دوم، قرص تاریک ماه نیز مشخص است که در اثر نور زمین تاب روشن شده است.
برخی به اشتباه فکر می‌کردند هلال شب دوم حتما باید نور زمین تاب داشته باشد و این دلیلی بر رویت پذیر بودن هلال شب قبل است، در صورتی که رویت پذیری هلال را وضعیت هلال در همان شب مشخص میکند. مسلماً در فاصله ۲۴ ساعت زمان بین دو غروب خورشید ماه در آسمان جا به جا می‌شود و به شرایط رصدی به مراتب بهتری می‌رسد، ولی این دلیل بر رویت پذیری هلال شب قبل نمی‌شود.
بزرگی هلال شب بعد، نشانه‌ای از رویت پذیری هلال شب قبل است؟
این گفته کاملا نادرست است. در رویت پذیری هلال فقط بزرگی و درخشندگی هلال نقشی ندارد، بلکه ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید هم نقش دارد که همیتش به اندازه فاز (درخشندگی) هلالی است. ممکن است یک هلال دارای درخشندگی بسیار زیادی باشد، به طوری که در شرایط مناسب بتوان آن را با چشم هم مشاهده کرد. ولی اگر همین هلال در موقعیتی قرار گیرد که تنها چند دقیقه پس از غروب خورشید غروب کند، حتی با ابزار اپتیکی هم قابل رویت نیست.
وقتی یک روز می‌گذرد، هلال خیلی بزرگ‌تر و درخشان‌تر می‌شود و به موقعیت بهتری می‌رسد، بنابراین مشخص است که این هلال قطعا قابل مشاهده است ولی هلال در شب قبل از آن به هیچ وجه قابل مشاهده نبوده است.
اگر ماه قمری یک روز زودتر شروع شد، باید تقویم را یک روز جابه جا کرد؟
در تقویم جمهوری اسلامی ایران، هر ماه قمری فقط بر اساس رویت پذیری هلال در شب اولش آغاز می‌شود و محاسبات هم فقط برای این معیار انجام می‌شوند. بدین ترتیب هر ماه قمری مستقل ازماه قبل خود آغاز می‌شود. اگر به هر دلیلی یک ماه قمری یک روز زودتر از تقویم شروع شد، فقط همان ماه یک روز جلوتر از تقویم خواهد بود و در آغاز ماه قمری بعد، دوباره با تقویم منطبق می‌شود. البته در تقویم دیگر کشور‌های اسلامی، معیار رویت هلال در آغاز ماه قمری متفاوت است و ممکن است چند ماه تقویم جابجا شوند.
آیا ماه رمضان همیشه ۲۹ روز است؟
ماه مبارک رمضان هیچ فرقی با دیگر ماه‌های قمری ندارد، نه در حرکت ماه اتفاق عجیبی روی می‌دهد و نه در منظومه شمسی رویدادی روی می‌دهد. آنچه این باور کاملاً غلط را سبب شده است، این است که به دلیل اهمیت بسیار زیاد ماه رمضان، مردم بسیار زیادی به استهلال می‌پردازند و از آنجا که بسیاری از آن‌ها دچار اشتباه یا توهم رویت می‌شوند، گزارش‌های اشتباه زیادی ارسال می‌شود و تشخیص درست در اثبات آغاز ماه قمری را دچار مشکل میکند.
وقتی کشور‌های همسایه یک روز زودتر ماه قمری را آغاز می‌کنند، پس ما هم باید با آن‌ها ماه قمری را آغاز کنیم؟
اولاً که ملاک آغاز ماه قمری در تمام کشور‌های مسلمان یکسان نیست، بنابراین نمی‌توان به صرف آغاز ماه قمری در یک کشور همسایه نتیجه گرفت که ما اشتباه کرده ایم. دوم اینکه خطوط رویت پذیری هلال، سهمی شکل هستند نه افقی یا عمومی. ممکن است این خطوط از بخش کوچکی از کشورمان عبور کند، در حالی که از تمام قلمرو یک کشور همسایه عبور کنند. در این صورت، در آن کشور هلال رویت خواهد شد در حالی که در بقیه کشورها (واز جمله کشورمان) هلال دیده نمی‌شود.
سوم این که برخی کشور‌های همسایه از تقویم برخی کشور‌های دیگر که چندان هم نزدیک نیستند، پیروی می‌کنند؛ پس آغاز ماه قمری در آن‌ها به این معنی نیست که آن‌ها الزاماً هلال شب اول را مشاهده کرده اند. چهارم اینکه در برخی از این کشورها اشتباه‌های فاحشی در اعلام آغاز ماه قمری صورت می‌گیرد، همانند ذی الحجه سال گذشته (۱۴۲۵ قمری) که در عربستان، به خاطر شهادت فقط دو نفر مسلمان، ماه ذی الحجه یک روز زودتر آغاز شد و این در حالی است که توصیفات آن دو نفر با محاسبات نجومی همخوانی نداشت. بر این اساس هیچ الزامی برای توجه به وضعیت کشور‌های شرقی و جنوبی ندارد. از سوی دیگر، رویت هلال در همسایگان غربی هیچ ارتباطی به کشورمان ندارد، زیرا در آن مناطق شرایط هلال به مراتب مناسب تراست.
همه کشور‌های اسلامی باید در یک روز ماه قمری را آغاز کنند؟
اگر ملاک همه کشورها، رویت هلال باشد و این ملاک در همه جا یکسان باشد، باز هم یک روز اختلاف وجود دارد که البته طبیعی است. ولی اختلاف بیش از یک روز غیر طبیعی است. البته در شرایط فعلی که ملاک‌های مختلفی برای آغاز ماه قمری وجود دارد، ممکن است چنین اختلاف‌های عجیب و غریبی بروز کند. ولی مطمئن باشید آنچه در کشورمان اعلام می‌شود، صحیح است.
منبع: مدرسه اینترنتی تبیان