چرا روز قدس؟
استراتژی دفاعی امام خمینی در حمایت از فلسطین
فلسطین سرزمینی است که در ساحل دریای مدیترانه، در مجاورت لبنان، صحرای سینا و صحرای سوریه واقع شده است. در طول تاریخ، اقوامی از یهودیان در کنار سایر ساکنان این سرزمین زندگی می کردند. ولی پس از آغاز جنگ جهانی اول وگسترش آن تا نواحی فلسطین، این کشور تحت نظارت انگلستان درآمد و به این دلیل شمار زیادی از یهودیان به آنجا مهاجرت کردند. با قدرت یابی نازیسم، شمار یهودیان مهاجرت کننده به این سرزمین افزایش یافت که در این راستا دول غربی، پشتیبان صهیونیست ها بودند. (ر.ک:مناسبات ایران و اسرائیل دردوره پهلوی دوم ،ص ۲۱-۱۹) در واقع صهیونیسم یک پدیده غربی با هدف بلند مدت سلطه بر خاورمیانه است.
نخستین بار این نام توسط تئودور هرتزل در اولین کنگره یهود در شهر بال سوئیس بیان شد. (اعراب و اسرائیل،ص۱۳-۱۲). به دنبال آن درآستانه جنگ جهانی دوم، تبدیل فلسطین به یک کشور یهودنشین، قسمتی از سیاست خارجی بریتانیا بود. در سال ۱۲۵۶ ه.ق دولت استعمارگر انگلستان به منظور حمایت از یهودیان، منطقه وسیعی در حوالی یافا را به آنان واگذار کرد. (ر.ک:مقاله عالمان دین و قدس شریف،س۲۸). با وقوع جنگ جهانی دوم، جامعه عربی فلسطین از هم گسسته شد و صهیونیسم گسترش یافت. (ر.ک:مناسبات ایران و اسرائیل دردوره پهلوی دوم ،ص۲۲)
طی مذاکراتی در نخستین کنگره صهیونیسم، قرار برآن شد که برای رفع سرگردانی و پراکندگی قوم یهود، فلسطین به عنوان پایگاه و مرکز صهیونیسم واقع شود. (ر.ک: اسرائیل و قدس عزیز، ص۱۹؛روز جهانی قدس،ص۱۴؛مقاله عالمان دین و قدس شریف ۲۹ص۲۹و۳۱؛ مناسبات ایران و اسرائیل دردوره پهلوی دوم،ص۲۰) زیرا که فلسطین طبیعیترین قلمرو جغرافیایی برای صهیونیسم به حساب می آمد که خارج از مرزهای غربی وسرزمین های اروپایی قرار گرفته بود. (ر.ک:اعراب و اسرائیل،ص۱۳) و تشکیل دولت یهود دراین سرزمین، به هم ریختگی وحدت جغرافیایی ممالک عربی را نیز در پی داشت. (ر.ک:اسرائیل و قدس عزیز،ص۴۵)
برخورد امام خمینی درمواجهه با صهیونیسم
با اوج گیری مبارزات در طول پانزده سال نهضت و سال های بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی ایران، حضرت امام، همواره بر مبارزات ضد صهیونیستی خود تاکید داشتند.
ایشان با شناخت دقیق هویت اسرائیل، این دولت را فاقد هرگونه مشروعیت اعلام کردند (ر.ک:صحیفه امام ج۱۹ ص۲۸) و از این رژیم با نامها و القابی چون: جرثومه فساد، ماده فساد، غده سرطانی، اسرائیل غاصب، ولیده فاسد و… تعبیر نموده اند. (ر.ک:صحیفه امام ج۲ ص۴۸۲؛ج۵ ص۱۳۹؛ج۲ ص۱۹۵؛ ج۱۲ ص۳۱۸؛ ج۱۹ ص۲۸)
مبارزات حضرت امام در برابر نظام شاهنشاهی، نشان از هویت ضد استبدادی و ضد سلطنتی ایشان دارد. در عین حال وابستگی شاه به غرب و روابط او با اسرائیل، انگیزه قیام را تشدید می کرد. (ر.ک:صحیفه امام ج۵ ص۷۳؛ ایران و تحولات فلسطین، ص۲۶۲). حمایت شاه از اسرائیل موجب اعتراض سایر علمای اسلام نیز شده بود. (ر.ک: ایران و انتفاضه فلسطین،ص۷)
در این میان، نخستین تظاهرات عمومی در اعتراض به اشغال فلسطین، درسال۱۳۲۶ه.ش به دعوت آیت الله کاشانی در مسجد سلطانی صورت گرفته بود.(ر.ک:سه جمهوری،ص۱۶۵) ایشان طی اعلامیه ای در تاریخ ۱۱ / ۱۰ / ۱۳۲۶ خطر تشکیل دولت غاصب اسرائیل را به تمامی مسلمانان هشدار داد و همواره ملت مسلمان ایران را به حمایت از فلسطین فرا می خواند. (ر.ک:عالمان دین و قدس شریف ص،۳۲-۳۱؛بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص۲۵۳-۲۵۱؛تحولات نظام بین المللی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۶۲)
حضرت امام نیز،کراراٌ خطر اسرائیل غاصب راگوشزد می کرد. (ر.ک:صحیفه امام،ج۶ص۴۱۰؛ج۹ ص۲۶۷؛ج۳ ص۷) از جمله در عاشورای ۱۳۴۲ شاه و اسرائیل مورد اعتراض قرار داد و این رژیم غاصب را دشمن اسلام و ایران معرفی نمود. (ر.ک:صحیفه امام،ج۱ ص۲۴۴-۲۴۳) ایشان در سال ۱۳۴۳ تمام گرفتاریهای ملت را ناشی از اسرائیل دانستند. (ر.ک:صحیفه امام،ج۱ ص۴۲۲) و این غده سرطانی را به عنوان خطر جدی برای تمام مسلمین قلمداد نمودند. (ر.ک:صحیفه امام، ج۱، ص۲۲۱ و ج۳ ص۷، ج۲۰، ص۳۲۰)
حضرت امام، هدف استعمارگران را تنها اشغال فلسطین نمی دانست بلکه به نظر ایشان هدف این رژیم سلطه بر تمام ممالک اسلامی و تبدیل آنها به سرنوشت قدس است. (ر.ک:صحیفه امام ج۱۲ ص۳۱۸، ج۱۳ ص۷۲)
اعلام روز جهانی قدس
حضرت امام در سال ۱۳۵۷ بر مواضع ضد صهیونیستی خود تأکید نمود و اسرائیل را رژیم نامشروع معرفی کرد.(ر.ک:عالمان دین و قدس شریف،ص۶۶؛ایران و انتفاضه فلسطین،ص۵۶)
کمتر از یک هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی در دیدار با مقامات بلند پایه فلسطین، شعار”امروز ایران، فردا فلسطین” را در اولویت سیاستهای خارجی خویش قرار داد.(ر.ک:بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص۲۵۳؛ عالمان دین و قدس شریف،ص۶۶)
اعلام روز جهانی قدس، شش ماه پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت. امام، طی پیامی در تاریخ ۱۶ / ۵ / ۱۳۵۸ آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را به عنوان روز قدس اعلام نمودند.(امت و ملت دراندیشه امام خمینی،ص۲۶۰)
در متن این پیام چنین آمده است:
«من در طی سالیان دراز، خطر اسرائیل غاصب را گوشزد مسلمین نمودم، که اکنون این روزها به حملات وحشیانه خود به برادران و خواهران فلسطینی شدت بخشیده است، و بویژه در جنوب لبنان به قصد نابودی مبارزان فلسطینی، پیاپی خانه و کاشانه ایشان را بمباران میکند. من از عموم مسلمانان جهان و دولتهای اسلامی میخواهم که برای کوتاه کردن دست این غاصب و پشتیبانان آن به هم بپیوندند. و جمیع مسلمانان جهان را دعوت میکنم آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را که از ایام قدر است، و میتواند تعیینکننده سرنوشت مردم فلسطین نیز باشد، به عنوان «روز قدس» انتخاب، و طی مراسمی همبستگی بین المللی مسلمانان را در حمایت از حقوق قانونی مردم مسلمان اعلام نمایند. از خداوند متعال پیروزی مسلمانان را بر اهل کفر خواستارم.»( صحیفه امام ج۹،ص۲۶۷)
اعلام روز جهانی قدس در جمعه آخر ماه مبارک رمضان به دلیل قرابت با شبهای قدر از قداست ویژه ای برخوردار است، همچنین به عنوان اولین ماه پیروزی اسلام در جنگ بدر از نشانه های اسلامی بودن این روز جهانی است.(ر.ک:اسلام و صدور انقلاب،ص۳۸) ظلم به فلسطین و قدس شریف یعنی اولین قبله مسلمانان، از دلایل اهمیت دادن و توجه مسلمانان به قضیه فلسطین می باشد و عنایت به اینکه روز جهانی قدس در جمعه آخر ماه مبارک رمضان واقع شده است
فارغ از وابستگی های مذهبی شیعه وسنی است. و این نیز یکی دیگر از نشانه های اسلامی بودن این روز است(ر.ک:سه جمهوری،ص۱۶۷)
با اعلام روز قـدس، فلسطـین به عنوان مسـئله اول جهان اسـلام مطـرح شد و اقدامـی بسیار مهـم در احیای این سـرزمین اسـلامی و صحـنه ای عظیم در بـرابر مطامـع استـکبار جـهانی به شمار آمد.(ر.ک:صحیفه امام،ج۹ ص۲۷۷؛ حضرت امام خمینی و انقلاب اسلامی،ص۱۳۸-۱۳۷) روز قدس، همیشه مورد توجه رهبران انقلاب اسلامی ایران بوده است. حضرت امام امیدوار بودند که بازنده نگه داشتن این روز، بی تفاوتی ها نسبت به قدس شریف زائل شود. (ر.ک:صحیفه امام،ج۱۵ ص۶۱) علاوه بر این از نظر امام، روز قدس، زمینه ای برای تشکیل حزب جهانی مستضعفین به حساب می آمد که گامی اساسی در جهت مقاومت مستضعفین در برابر استکبار است. (رک:صحیفه امام ،ج۹ ص۲۸۰؛ بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، ص۳۴)
امام خمینی در راستای حمایت از فلسطین، تمام ملت های مسلمان را به اتحاد و قیام و ایستادگی در برابر استعمارگران دعوت می کنند. (ر.ک:صحیفه امام ج۶ ص۵۰۳-۵۰۲؛ج۹ ص۳۳۹؛ ج۱۳ ص۹۰-۸۹ و۹۸) و عامل اشغال فلسطین و دچار شدن ملت های اسلامی به این وضعیت را، سستی و فتور سران دولت های اسلامی قلمداد نموده اند. (ر.ک:صحیفه امام ج۷ ص۱۹۸؛ج۱۰ ص۲۸۴) امام، سرنوشت قدس را تنها متعلق به این سرزمین نمی دانند بلکه آن را سرنوشت تمام ملت های مسلمان و حادثه ای دردناک برای تمامی موحدین جهان اسلام معرفی می کنند که عاملی اساسی در وحدت جهان اسلام است. (ر.ک:صحیفه امام ج۹ ص۲۷۸؛ج۱۶ ص۱۹۰).
به دلیل جایگاه استراتژیکی قدس در اندیشه دفاعی امام خمینی، سرزمین فلسطین از یک مقوله عربی به مقوله اسلامی تبدیل شد. (ر.ک:ایران و انتفاضه فلسطین،ص۵۹؛سه جمهوری ص۱۶۸-۱۶۷)که خارج از گستره زمان و مکان و دارای جایگاه ویژه و خاص است.(ر.ک:ایران و انتفاضه فلسطینص۷-۶)
ویژگی های روز جهانی قدس
حضرت امام، ازروز قدس به عنوان روز همبستگی و تعیین سرنوشت ملت فلسطین (ر.ک:صحیفه امام،ج۹ ص۲۶۷) یادنموده اند.
به نظر ایشان روز قدس، به عنوان یک روز جهانی برای کلیه ملت های اسلامی است که روز مصاف استکبار و استضعاف و قطع ایادی مستکبران از سرزمینهای اسلامی است. (ر.ک:صحیفه امام، ج۹ ص۲۷۶؛ج۲۰ ص۳۶۸ ؛ فلسطین فی الخطاب الامام الخمینی، ص۱۶۵-۱۶۳ امام در برابرصهیونیسم ص۱۱۳-۱۰۹ ) روز قدس روز پرده برداری از جنایت آمریکا و عمال این دولت و روز احیای اسلام و سایه افکنی قوانین اسلامی به منظور حمایت از مسلمین در تمام ملت های اسلامی است. (ر.ک:صحیفه امام، ج۹ ص۲۷۷)
در منظر حضرت امام، روز قدس روزی است که ملتها درسایه دین اسلام و قرآن از هیچ ابرقدرتی شکست نخواهند خورد و در برابر آنها ایستادگی خواهندکرد. ایشان روز قدس را روز رسول اکرم(ص) و انفکاک حق از باطل نامیدند. (ر.ک:صحیفه امام، ج۹ ص۲۷۹-۲۷۸) از منظر حضرت امام، روز قدس روز بسیج عمومی ملتهای اسلامی است و این روز مقدمه ای برای تشکیل حزب مستضعفین، به منظور احقاق حق همه ملتهای مظلوم می باشد.(ر.ک:صحیفه امام،ج۹ ص۲۸۰)
تکلیف ملتها در برابر فلسطین
وحدت جهان اسلام ودفاع از حقوق مسلمانان یکی از اصول سیاست خارجی ایران است. (ر.ک:درآمدی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران،ص۱۴۰) وحمایت از مردم مظلوم یکی از اهداف حکومت اسلامی است. (ر.ک:ولایت فقیه،ص۳۷؛گذری براندیشه سیاسی امام خمینی،ص۱۳۴)
حضرت امام، راه نجات قدس را بازگشت به اسلام واقعی و اتکال به خداوند و معنویات میدانستند. (ر.ک:صحیفه امام ج۶ ص۱۸۰) ایشان هرگونه سازش با دول استعمارگر را نفی و تنها راه مقابله با مطامع آنان را مبارزه معرفی میکنند. (ر.ک:صحیفه امام خمینی،ج۲۰ ص۳۲۰) و در راستای حمایت از فلسطین برتمامی ملتهای مسلمان واجب میدانند که از هرگونه کمک های مادی و معنوی دریغ نورزند. (ر.ک:صحیفه امام ج۲ ص۲۰۱)
و به همین جهت، جواز استفاده بخشی از وجوهات شرعی را برای آزادی فلسطین صادرکردند. (ر.ک: صحیفه امام ج۲ ص۱۹۴-۱۹۵) و به دلیل قیام مسلحانه علیه ممالک اسلامی، هرگونه روابط با اسرائیل ـ از جمله خرید و فروش اسلحه و نفت ـ را حرام و مخالف با اسلام شمردند.(ر.ک:صحیفه امام،ج۲ ص۱۳۹؛ رساله توضیح المسائل ص۴۵۷) ایشان در راستای مقابله با اقدامات جنایتکارانه رژیم صهیونیستی، مبارزه نظامی و استفاده از سلاح نفت در برابر جنایتکاران را لازم شمرده اند. (ر.ک:صحیفه امام،ج۱۶ ص۳۸۱)
روز قدس و صدور انقلاب
حضرت امام بر تمامی ملتهای مسلمان واجب میدانند که از انقلاب ایران سرمشق بگیرند و در راه آزادی و کیان سرزمین خود و مبارزه بادشمنان از سلاح ایمان و توکل به منبع لایزال خداوندی بهره مند گردند. (ر.ک:صحیفه امام ج۱۳ ص۸۱؛ج۱۶ ص۳۲۹)
ایشان عامل ضعف ملتها در برابر ابرقدرت ها را عدم خودباوری آنها قلمداد مینمایند و به تمامی ملت ها توصیه میکنند که با الگو قرار دادن ملت ایران و رسیدن به خودباوری در بـرابـر استعمارگران ایستادگی کنند.(ر.ک:صحیفه امام ج۱۳ ص۸۵-۸۶)
ایران به عنوان ام القرای جهان اسلام، پس ازپیروزی انقلاب، پیشتاز مبارزات ضد صهیونیستی بوده است که با اعلام روز قدس مبارزه با این رژیم غاصب را قوتی و حیاتی تازه بخشید.اساساً امام خمینی، همواره بیداری و تنبه ملت ها را در برابر اندیشه ها و توطئه های استعمارگران لازم می شمارند. (ر.ک:صحیفه امام ج۱۳ ص۷۸ و ص۷۲) و ملتها را به اتحاد و قیام در برابر استکبار دعوت می کنند. (ر.ک:صحیفه امام ج۵ ص۱۸۶؛ج۱۳ ص۸۱-۸۰؛ج۱۵ ص۳۷وص۶۲-۵۹؛ج۱۶ ص۳۸۱)
ایشان به تمام ملت های مسلمان توصیه می کنند که در راهپیمایی روز قدس شرکت کنند و این مراسم را هرچه باشکوهتر برگزار نمایند. راهپیمایی روز قدس منحصر به ملت ایران و حتی فقط مسلمانان نمی باشد و از دیدگاه امام، روز تمامی مستضعفان عالم است. (ر.ک: صحیفه امام،ج۹،ص۲۷۶)
در این روز فلسطینیان نیز با وجود خطرات فراوان از اقصی نقاط سرزمین خود، خود را به مسجدالاقصی می رسانند تا در راهپیمایی روز قدس شرکت کنند. به همین دلیل قدس، جنبه انسانی – اسلامی به خود می گیرد و این روز در عصر جهانی شدن و گسترش ارتباطات به عنوان مظهر مظلومیت فلسطین و تمامی مستضعفان در برابر استکبار قلمداد می شود.
واکنش مخالفان در برابر روز قدس
حضور پرشور مردم در روز جهانی قدس، نشان از تاثیر ناپذیری تهدیدات و تبلیغات دشمنان بر ملتها است و اینکه هیچ عاملی نمی تواند سد راه مبارزات مسلمانان در برابر استکبار باشد. (ر.ک:صحیفه امام ج۱۹ ص۲۸۷-۲۹۰ و ص۳۰۲)
حضرت امام، حضور پرشور مردم را نعمتی قابل شکرگزاری و عظمت و شکوه این روز را مایه رعب و وحشت استعمارگران معرفی می کنند.(ر.ک:صحیفه امام،ج۲۰ ص۳۲۰ و۵۴) این است که راهپیمایی های روز جهانی قدس، واکنش دشمنان انقلاب را نیز در پی داشته است. (ر.ک:اسلام و صدور انقلاب،ص۳۹-۳۸؛ ارمغان انقلاب،ص۶۱-۶۰)
همزمان با راهپیمایی روز قدس در سال ۱۳۶۱، رژیم صهیونیستی به مردم لبنان حمله کرد و در این اقدام وحشیانه بسیاری از آن ها را به شهادت رساند. امام خمینی با اظهارتاسف از این فاجعه، عاملان این قضیه را دول خود فروخته به ابر قدرتها معرفی نمودند. (ر.ک:صحیفه امام، ج۱۶ص۳۷۹-۳۷۸) در این راستا و هماهنگ با رژیم صهیونیستی – بر اثر پیام برائت از مشرکین حجاج در حج به سبب حمایت از فلسطین- رژیم آل سعود نیز به حجاج ایرانی حمله کرد و جمعه خونین مکه را رقم زد. (رک:صحیفه امام ج۲۰ ص۳۶۹-۳۶۸؛ج۲۱ ص۸۵-۸۴)
آثار روز قدس
اولین راهپیمایی روز جهانی قدس در تاریخ ۲۶ مرداد۱۳۵۸ – همزمان با اعلام ضرورت تاسیس حزب مستضعفین از جانب امام- در ایران و سایر کشورهای اسلامی برگزار شد که در سالهای بعد از آن نیز با قوت بیشتری ادامه یافت. (ر.ک:صحیفه امام ج۹ ص۲۸۰؛شناخت صهیونیسم بین المللی و انقلاب اسلامی ایران،ص۳۹۱-۳۸۶)
آثار روز قدس در اندیشه بسیاری از شخصیتهای سیاسی- اجتماعی کشورهای گوناگون انعکاس یافته و آنان این میراث ابتکاری حضرت امام را روزی بزرگ و با اهمیت قلمداد نمودند. (ر.ک:حضرت امام خمینی و انقلاب اسلامی،ص۱۴۵-۱۴۱)
از دیگرآثار روز قدس که با استقبال ملل مسلمان و نیز بسیاری از غیرمسلمانان روبرو شد اینکه حتی کشورهای مرتجع عرب نیز تا حدود زیادی – ولو به ظاهر – از آزادی قدس شریف و مردم فلسطین حمایت کردند. (دستاوردهای انقلاب اسلامی،ص۸۳-۸۲)
نتیجه
روز جهانی قدس میراث ابتکاری امام خمینی درایجاد وحدت جهان سالم می باشد. در این روز مسئله فلسطین از یک مقوله عربی پا فراتر نهاد و به یک مقوله انسانی و اسلامی تبدیل شد. روز جهانی قدس گامی مهم در جهت صدور انقلاب ایران و الگوی نافذی برای ملتهای مسلمان در حفاظت از کیان و سرزمین های خود می باشد. روز قدس، روز همبستگی جهان اسلام و حمایت از مستضعفین است. دفاع از قدس شریف و حمایت از مظلومان و شرکت در راهپیمایی این روز از توصیه های موکد امام خمینی است.
منبع: حضور، ش ۸۹، ص ۱۱۰٫
منابع و مآخذ
۱٫قدیری، مجید، روز جهانی قدس، تهران، سروش،۱۳۶۰٫
۲٫هاشمی رفسنجانی، اکبر، اسرائیل و قدس عزیز، قم، آزادی.
۳٫ولایتی، علی اکبر، ایران و تحولات فلسطین، تهران، وزارت امورخارجه، چاپ اول ۱۳۸۰٫
۴٫فلاح نژاد، علی، مناسبات ایران واسرائیل در دوره پهلوی دوم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول۱۳۸۱ .
۵٫حاج سید جوادی، علی اکبر،اعراب و اسرائیل،تهران،رواق،۱۳۴۹٫
۶٫یاشارپور، مجید، ایران وانتفاضه فلسطین، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱٫
۷٫خمینی، روح الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۹٫
۸٫خمینی، روح الله، رساله توضیح المسائل.
۹٫یزدی، ابراهیم، سه جمهوری، تهران، جامعه ایرانیان، چاپ اول، ۱۳۷۹٫
۱۰٫ستوده، محمد، تحولات نظام بین الملل وسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۵٫
۱۱٫دستاوردهای انقلاب اسلامی، تهران، موسسه قدر ولایت، چاپ اول،۱۳۸۲٫
۱۲٫بابایی زارچ، علی محمد، امت وملت در اندیشه امام خمینی، تهران، مرکز اسنادانقلاب اسلامی، چاپ اول،۱۳۸۴٫
۱۳٫رحیمیان اصفهانی، اسلام وصدورانقلاب، قم،پاسدار انقلاب، چاپ اول،۱۳۶۰ .
۱۵٫امیدوار، احمد، یکتا، حسین، حضرت امام خمینی وانقلاب اسلامی، تهران،سازمان عقیدتی سیاسی ناجا، چاپ اول، ۱۳۷۹٫
۱۶٫محمدی، منوچهر، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه، چاپ اول، ۱۳۸۵٫
۱۷٫اسحاقی، ارمغان انقلاب، قم، مرکز پژوهشهای صداوسیما،۱۳۸۶٫
۱۸٫امام در برابر صهیونیسم، تهران، دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
۲۰٫ابوناصر، عدنان حسین، فلسطین فی خطاب الامام الخمینی، دمشق، الصادره عن جمهوری العربیه السوریه،۱۴۲۰ه.ق.
۲۱٫امام خمینی، ولایت فقیه، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی، چاپ بیست و دوم،۱۳۸۲٫
۲۲٫ایزدی، بیژن، درآمدی برسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، قم، دفترتبلیغات اسلامی، چاپ دوم،۱۳۷۷٫
۲۳٫صادقی، حجت الله، گذری براندیشه سیاسی امام خمینی، تهران، عصمت، چاپ اول،۱۳۷۹٫
۲۵٫گلی زواره، غلامرضا، عالمان دین وقدس شریف، فرهنگ کوثر، ش۱۱،بهمن ۱۳۷۶٫