شیوه های تربیتی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) در تربیت فرزندان
الگوی زنان جامعه اسلامی، حضرت فاطمه زهرا (س)
از مهم ترین شیوه های تعلیم و تربیت، روش الگو گیری است. اسلام هم برای تربیت و تعالی انسان ها، بر این اصل مهم تأکید نمود؛ زیرا شخصیت الگو، به عنوان یک نقطه کانونی در محور رشد و هدایت های اخلاقی تربیتی قرار می گیرد و در شکل گیری رفتار تربیت شونده، آثار زیادی بر جای می گذارد. به همین دلیل قرآن کریم الگوهای صحیحی را تعیین نموده و بر پیروی از ایشان سفارش کرده است. از سوی دیگر نیاز به الگو، از نیازهای طبیعی بشر است و انسان را وا می دارد تا با در نظر داشتن الگوی موردنظر، تلاشی هدف دار و آگاهانه برای رسیدن به ویژگی های رفتاری و اخلاقی الگو در پیش گیرد. قرآن کریم، رسول گرامی اسلام (ص) را الگوی شایسته و اسوه حسنه مؤمنان معرفی کرده است، در این الگو گیری فرقی میان زن و مرد نیست، اما به دلیل خلق وخوی و مسئولیت های خاص زنانه، لازم است زنان از جنس خود هم الگویی داشته باشند تا ازنظر پذیرش الگو و روشن شدن مصادیق اسوه پذیری، به راه و رسم و سیره اخلاقی و خانوادگی او اقتدا کنند (نوری، ۱۳۸۸). چه کسی بهتر از فاطمه زهرا (س) که به حق در تمام ابعاد، الگوی بی نظیر است کسی که در همه ابعاد سیاسی و اجتماعی و جهادی، شخصیت ممتاز و برجسته ای است؛ به طوری که همه زنان مبارز و انقلابی و برجسته و سیاسی عالم می توانند از زندگی او درس بگیرند.
با آگاهی از شخصیت جامع حضرت فاطمه (س) و نهادینه کردن اصول مختلف شخصیتی ایشان در زندگی فردی و خانوادگی، پایه های زندگی از ارزش و دوام بسیاری برخوردار خواهند شد. تربیت کودکان و فرزندان در دنیای امروز کاری مهم، دشوار و پیچیده است و به همین موازات مطالعه، مشاوره، دقت، وقت گذاری و ظرافت زیادی را می طلبد (صادقی اردستانی، ۱۳۸۸، ص ۳۵). فاطمه زهرا (س) محور آفرینش است، شخصیتی که بشر عادی از شناخت او ناتوان است. پدر بزرگوارش اشرف انبیا، پیامبر رحمت (ص) در وصف دخت والامقام خویش چنین می فرمایند: «ابنتی فاطمهَ حوراء آدمیّه» دخترم فاطمه حوریه ای به سوی آسمان است. شخصیتی که همتا و همسرش امیر عالم هستی، امیر مؤمنان بر او می نازد و در ضمن افتخارات خود می فرماید: «شمارا به خدا سوگند می دهم! آیا در میان شما کسی غیر از من هست که همسرش سرور بانوان بهشتی است؟». او نه تن ها حجت خدا بر انسان هاست بلکه حجت خدا بر پیشوایان و امامان معصوم است. آنجا که امام حسن عسگری (ع) می فرماید: «نحنُ حجهُ الله علی الخلقُ و فاطمهُ حجهُ علینا» ما حجت خداوند بر آفرینندگان و فاطمه حجت خدا بر ماست؛ و سرانجام فرزندش حضرت مهدی، مادر والامقامش را الگو و اسوه خود انتخاب کرده و می فرماید: «و فی ابنهُ رسول الله لی اُسوه حسنه» برای من از دختر رسول خدا، الگو و اسوه نیکویی است (رحیمیان، ۱۳۸۲).
تربیت فرزندان:
یکی از ابعاد زندگی صدیقه کبرا، حضرت فاطمه زهرا (س) که بسیار درخشان و دلنواز است، «بعد تربیتی» زندگی حضرت است. آنچه می تواند مادران و فرزندانشان را در امر تربیت بیمه کند، عمل کردن به سیره و رفتار عملی و علمی فاطمه زهرا (س) است. چه اینکه، تمام عظمت ها و شکوه هایی که به بهترین صورت در زندگی فرزندان فاطمه (س) متجلی است نشانگر تربیت تابناک و دامان پاک و آموزه های گران ارج این بانوی نمونه است (رضایی، ۱۳۸۸؛ مدنی بجستانی، ۱۳۷۶).
حضرت فاطمه به تربیت همه جانبه فرزندان خود اهتمام ویژه داشت، در تربیت جسمانی به پرورش جسم فرزندان خود و سلامت و تغذیه آن ها اهمیت می داد. ایشان خود فرزندانش را شیر می داد و گاهی خود غذا نمی خورد تا شوهر و فرزندانش غذا بخورند و وقتی فرزندان حضرت بیمار می شدند از پیامبر می خواستند تا برای سلامت آن ها دعا کند. در بُعد تربیت روحی و عاطفی نیز دختر پیامبر باوجود سختی های زندگی، محبت و مهر مادری را از فرزندان خود دریغ نمی کرد و خود به کارهایشان رسیدگی می کرد، با آنآن هم بازی می شد و برایشان شعر کودکانه با مفاهیم سیاسی، اجتماعی و اعتقادی می خواند. حضرت فاطمه زهرا نگران رشد صحیح فرزندان و سرنوشت آنان بود و حتی به علی وصیت کرد که با امامه، خواهرزاده فاطمه ازدواج کند؛ چراکه امامه همانند فاطمه با فرزندان او مهربان بود. تکریم و احترام کودکان و رعایت عدالت و مساوات میان آنان از دیگر ویژگی های سیره تربیتی آن حضرت بود. تربیت دینی و معنوی کودکان به مراتب مهم تر از جنبه های دیگر تربیت است؛ چراکه هدف اصلی تربیت فرزند، حرکت به سوی عبودیت است. در مسیر تربیتی فاطمه نیز تشویق به کارهای عبادی اهمیت ویژه ای داشت. در این کار افزون بر راهنمایی های گفتاری، از طریق رفتار عملی نیز الگویی شایسته برای فرزندان خود به شمار می رفت و مفاهیمی چون ایثار، خدامحوری و توکل به خدا در همه امور را به صورت عملی به آنان می آموخت.
حضرت فاطمه (س) امر تربیت را امری تحوّل انگیز، سازنده، نجات ده بشر از خطرات و عوارض می شناسد. او می داند که رمز پیشرفت و انحطاط فرد و جامعه در سایه تربیت قابل خلاصه شدن است. جامعه ای پیشرفته است که تربیت آن پیشرفته باشد و قومی منحط به حساب می آیند که تربیت آن ها منحط باشد، هم او معتقد است که این مادران اند که زمینه را برای بهشتی شدن فرزندان فراهم می سازند
تغذیه فرزندان
شیر مادر یکی از عواملی است که در نشاط روحی و جسمی فرزندان بسیار تأثیر دارد و باعث سعادت یا شقاوت فرد می شود. با دقت در سیره حضرت زهرا (س) درمی یابیم که امر تغذیه کودکان دقیقاً موردعلاقه ایشان بوده است. گاه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) شکم فرزندان را به قیمت گرسنگی خود سیر می کرد. سیره عبادی آن حضرت و گریه های شبانه و دعاهایی که در حق همسایگان می نمود باعث می شد بچه ها در فضای عبادت و بندگی قرار گیرند. علاوه بر آن هنگام غروب نمی گذاشت بچه ها بخوابند و اگر در خواب بودند، آن ها را بیدار می کرد که آن وقت، وقت استجابت دعاست؛ و همچنین در شب های قدر آن ها را با غذای سبک دادن بیدار نگاه می داشت.
تشویق فرزندان به فراگیری علم
حضرت زهرا (س) از همان آغاز کودکی فرزندانش، عبادت خدای تعالی را در روح و روان آن ها تثبیت کرد و خوی پرستش خدای یکتا را در فطرت لطیف آن ها سرشت و از همان آغاز به آن ها علم آموخت و آن ها را برای کسب معارف و تشویق در فراگیری، آماده می کرد، به عنوان مثال به فرزندش حسن (ع) که هفت ساله بود می فرمود: به مسجد برو، آنچه را از پیامبر شنیدی فراگیر و نزد من بیا و برای من بازگو کن (محمدی اشتهاردی، ۱۳۸۹، ص ۶۴).
شخصیت بخشی به فرزندان
در آموزش های دینی ما نیز شواهدی وجود دارد که انتقال زمینه های روحی و اخلاقی را از والدین به فرزندان تأیید می کند. در سیره عملی حضرت زهرا (س) نیز توجه به شخصیت بخشی فرزندان و ایجاد اعتمادبه نفس در آن ها کاملاً مشهود است. حضرت زهرا (س) برای ایجاد اعتمادبه نفس در فرزندان خود آن ها را وادار و تشویق به مسابقه و ورزش می کرد. ازجمله نمونه های دیگر؛ روحیه شادابی و نشاط و محبت در بین افراد خانواده است.
محبت و مهرورزی به فرزندان
روان شناسان معتقدند که کودکان به موازات نیازهای زیستی و فیزیولوژیکی به ویژه در سنین نخستین، نیازمند ارتباطات عاطفی و پذیرش از جانب دیگران هستند که برآورده کردن این نیازها، موجب بسترسازی آرامش و تعادل روانی و دستیابی به برخی از بالندگی های روانی است. آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتمادبه نفس، اعتماد به والدین، الگو گیری در مهرورزی به دیگران و پیشگیری از انحرافات، نمونه ای از این امتیازات است. درس محبت در خانه حضرت زهرا (س) به طور کامل ارائه می شد و آن حضرت که خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا (ص) سیراب شده و قلبش کانون محبت به همسر و فرزندانش بود در این جهت نیز وظیفه مادری خود را به بهترین شکل انجام می داد (حسینی شاهرودی، ۱۳۸۵، ص ۱۴).
دقت در سلامتی فرزندان
یکی از وظایف والدین به ویژه مادر مراقبت از سلامتی جسمی فرزندان است. حضرت زهرا (س) به عنوان مادری نمونه در این مورد نیز حساسیت خاص داشتند که نمونه ای از آن در قصه سوره هل اتی و بیماری حسنین و نذر سه روزه فاطمه (س) برای بازگشت سلامتی و صحت به فرزندان خود است.
گفتار با فرزندان
سخن گفتن محبت آمیز و مؤدبانه نقش مؤثری در شخصیت و بزرگی روح کودک دارد، رفتار مؤدبانه پدر و مادر با یکدیگر و رعایت احترام بهترین آموزش برای فرزندان است، چگونگی صحبت کردن حسین علیهماالسلام با مادر و پاسخ زهرا (س) و نحوه مکالمه آن حضرت با همسرش و احترام گذاردن به بزرگ تر و کسب اجازه، از حدیث شریف کسا آشکار است ادب و احترام در گفتار خانواده فاطمه (س) نمایان است. استفاده از کلمات محبت آمیز و مؤدبانه سبب محبت و صفای بیشتر خانوادگی می شود، حسنین علیهماالسلام از جد بزرگوارشان اجازه ورود گرفتند، ایشان این گونه احترام و ادب را از گفتار و رفتار مادر و پدر خود آموختند. حتی در گفتار نسبت به یکدیگر نیز ادب و احترام را رعایت می کردند (قمی، ۱۴۲۱).
رعایت نظم و حقوق دیگران
یکی از موارد مهم تربیت، آموختن رعایت حق دیگران و نوبت افراد است که پدر و مادر از دوران طفولیت باید به بچه بیاموزند تا هنگامی که وارد اجتماع می شود حقوق دیگران را محترم شمارد و حق دیگران را ضایع نکند و نپندارد که می تواند با زورگویی حقوق دیگران را پایمال کند و فقط به فکر خویش باشد. در خانه فاطمه (س) هم این مطلب بسیار در نظر گرفته می شد (مجلسی، ۱۴۰۳الف، ج ۳، ص ۱۱۰).
توجه به روحیه عبادت و حس خداپرستی
از اساسی ترین مسائلی که بزرگ بانوی اسلام، در منطق رفتاری خود در تربیت کودکانش بر آن تأکید می ورزید، توجه به روحیه عبادت و حس خداپرستی در فرزندانش بود. حضرت زهرا (س) چنان شوق بندگی و عبودیت و خضوع در برابر معبود را در دل وجان فرزندانش تقویت می کرد که آنان بهترین کارها و بالاترین لذت ها و زیباترین دقایق را لحظات عبادت و تقرب به خدا می دانستند اگرچه عبادت وظیفه بالغان و مکلفان است ولی کودکان نیز نباید از این فیض محروم بمانند، بلکه باید در سنین خردسال با عبادت و راز و نیاز و شب زنده داری آشنا شده برای این امور آماده شوند. پدر و مادر ضمن اینکه خود اهل عبادت و نیایش و شب زنده داری هستند، باید کودکان خویش را با بهترین شیوه ها و مناسب ترین روش ها به این سو هدایت کنند. ما در نمونه هایی از روایات مشاهده می کنیم که کودکان فاطمه (س) شاهد عبادت ها و شب زنده داری های مادر بوده اند (فلسفی و جوادی، ۱۳۸۷).
فرزندان امانت های خداوند
حضرت فاطمه (س) درباره فرزند این تصور و اندیشه را دارد که امانت های خداوند در دست پدر و مادرند و والدین در برابر حفظ و رشد این امانت مسئول اند. آن ها را وجودهایی ارزنده و درخور احترام و کرامت ذاتی می شناسد که باید شخص مادر امر رسیدگی آن ها را به عهده گیرد. او فرزند داری را شأن کوچکی نمی دانست که امر اداره آن ها را به دیگران واگذارد. حضرت فاطمه، امر تربیت را امری تحول انگیز، سازنده و نجات ده بشر از خطرات و عوارض می شناسد. او سخن پدر را به یاد دارد که فرموده بود فرزندان خود را بزرگ بشمارید و آن ها را نیکو تربیت کنید (محمدی) فاطمه (س) کودکانش را به محضر رسول خدا (ص) می فرستاد تا از دریای دانش متصل به وحی و علم مطلق الهی رسول خدا (ص) استفاده برند و از آنان می خواست که آنچه را آموخته اند بازگو کنند. ارزش و عظمت زینب کبرا به خاطر موضع و حرکت عظیم انسانی و اسلامی او بر اساس تکلیف الهی است. در آن ساعت های بحرانی که قوی ترین انسان ها نمی توانند بفهمند چه باید بکنند، او فهمید و امام خود را پشتیبانی کرد و او را برای شهید شدن تجهیز نمود. بعد از شهادت برادرش حسین بن علی هم که دنیا ظلمانی شد، این زن بزرگ نوری شد و درخشید. زینب به جایی رسید که فقط والاترین انسان های تاریخ بشریت می توانند به آنجا برسند (مدرسی، ۱۳۸۱).
توجه به حفظ و سلامت فرزندان
یکی از مهم ترین دغدغه های ذهنی و دلهره های همیشگی پدر و مادر حفظ و سلامت کودک است. آنان برای حفاظت و سلامت کودک از هیچ کوششی دریغ نمی کنند تا آنجا که گاه سلامت خویش را نیز در این راه به خطر می اندازند. برای تأمین سلامت و حفظ کودک از بیماری ها، خطرات و مشکلات راه های مختلفی وجود دارد. پدر و مادر آگاه سعی می کنند در کنار توجه به مسائل مهمی همچون رعایت بهداشت، تغذیه سالم و کامل، بررسی رشد طبیعی کودک و مواظبت دقیق در مقابل خطرات و حوادث تن ها به همین مسائل اکتفا نکنند بلکه برای حفظ و سلامت و سعادت کودک از راه های دیگری هم که اسلام پیشنهاد کرده است، بهره جویند. برخی از این راه ها صدقه دادن برای کودک و عقیقه کردن برای اوست. این نکته در زندگی زهرا (س) موردتوجه کامل قرارگرفته است. امام صادق (ع) فرمود: فاطمه زهرا (س) هر دو پسرش را عقیقه کرد و در روز هفتم تولدشان موی سر آنان را تراشید و به اندازه وزن آن پول های نقره صدقه داد؛ و در روایتی دیگر اضافه فرمود: فاطمه زهرا (س) حسن و حسین را عقیقه نمود و به خانم قابله ای که در تولد آنان کمک کرده بود یک ران گوسفند و یک سکه طلا هدیه داد.
تساوی در محبت به فرزندان
از مهم ترین نکاتی که در زندگانی کودکان نقشی بس بااهمیت دارد و گاه رعایت نکردن آن صحنه های بسیار دردناک و ناراحت کننده ای می آفریند، تبعیض در محبت به کودکان است. برخی پدران و مادران به تصوری ناصحیح، گمان می کنند اختیار اظهار احساسات خود و اختیار فرزندان و اموال خویش رادارند و ازاین روی می توانند به هر کس خواستند ببخشند؛ و از هر که خواستند دریغ کنند؛ و به هر کس خواستند و به هر مقداری که دلشان خواست اظهار محبت و ابراز احساسات کنند و ازاین روی به برخی کودکان خود توجه ویژه ای می کنند، اظهار محبت بیشتر، توجه زیادتر، کمک های مالی و هدیه های فراوان تر به برخی کودکان نمونه های بارز این تبعیض در محبت است. آنان با این کار تخم دشمنی و کینه و حسادت را در دل پاک کودکان می کارند و چه میوه های تلخ و ناگوار و چه حاصلی شوم به دست می آورند. برخی دیگر از پدر و مادران گمان می کنند کودکان توان فهم مسائل ارتباطی و عاطفی را ندارند و نمی توانند محبت های آنان به دیگر کودکان را بفهمند و یا اینکه دل شکسته آنان را می توان با هدیه ای کوچک به دست آورد ازاین روی به یکی از فرزندان توجه بی حساب و به دیگری بی اعتنایی بی اندازه می کنند و گاه می خواهند با هدیه ای جبران این بی توجهی ها و عدم رعایت تساوی در اظهار محبت و ابراز احساسات را بنمایند. آنان نمی دانند که هیچ نگاه محبت آمیز پدر و مادر به یکی از کودکان از دید تیزبین دیگر فرزندان پنهان نمی ماند و اثر سوء به یاد مانده از یک رفتار تبعیض آمیز با هیچ هدیه و سرگرمی از ذهن کودک زدوده نمی شود. در این رابطه روایات بسیاری رسیده است ما تن ها به یک روایت اشاره کرده سپس به این نکته مهم در زندگی زهرا (س) توجه می کنیم.
علامه مجلسی می گوید: حسن و حسین (علیهماالسلام) در کودکی خط می نگاشتند. امام حسن (ع) به امام حسین رو کرد و گفت: خط من از خط تو بهتر است؛ و امام حسین (ع) گفت: نه بلکه خط من از خط تو نیکوتر است. پس هر دو نزد مادرشان شتافتند و گفتند: مادر، بین ما داوری کن. فاطمه (س) نخواست یکی را بر دیگری برتری داده و یکی را برنجاند ازاین روی گفت: از پدرتان سؤال کنید. آنان نزد پدر آمدند اما امیرالمؤمنین (ع) نیز نخواست یکی را برتری دهد و دیگری را آزرده خاطر نماید فرمود: از جدتان رسول خدا (ص) بپرسید؛ و چون آن دو نزد پیامبر اکرم (ص) آمدند. او فرمود: من داوری نمی کنم. تا اینکه بالاخره بنا شد فاطمه (س) مجدداً بین آن ها داوری کند در اینجا فاطمه (س) شیوه بسیار زیبا و هنرمندانه ای را انتخاب کرد تا ضمن پایان گرفتن ماجرا هیچ کدام ناراحت نشده ضربه عاطفی نبینند. آری فاطمه (س) فرمود: من گردنبندی دارم که دارای چند گوهر است. اکنون بند آن را می گشایم و آن گوهرها بر زمین می ریزد شما گوهرها را از زمین برگیرید، هر کس تعداد بیشتری گوهر به دست آورده باشد خط او نیکوتر است.
استفاده از جاذبه های هنری در تربیت فرزند
انسان دارای دو بعد روحانی و جسمانی است. در خصوص مسائل تربیتی به بعد اختصاصی انسان که همان بعد رحمانی – عقل و عاطفه- است به انضمام بعد جسمانی توجه می شود. یکی از جنبه های تمییز انسان از سایر موجودات قدرت تعقل، تفکر و استدلال اوست. اسلام، انسان را به این امور جهت رسیدن به مراحل عالی نفسانی دعوت می کند تا به خودشناسی، خداشناسی و خودسازی نائل شود. توجه و توصیه شریعت مقدس به پرورش عقل و دعوت به تعقل و اندیشه، اهمیت تربیت عقلانی را روشن می سازد. فاطمه زهرا (س) نیز در تربیت فرزندان خود از این مهم به شکلی عالی بهره گرفت ازجمله اقدامات فاطمه (س) در این زمینه، ماجرای برگزاری مسابقه خطاطی و ورزشی بین حسنین (ع) است. در این ماجرا فاطمه (س) قضاوت درباره خط بهتر را به خود ایشان واگذار نمودند تا روحیه عدالت خواهی و عدالت پروری را در ایشان پرورش دهند. آثار این اقدامات درحرکت های سازنده فرزندان ایشان دیده می شود.
دومین اقدام قابل تأمل استفاده از جاذبه شعر و تربیت روحی و جسمی فرزندان در مکتب تربیتی فاطمه (س) است. ایشان در ضمن قرائت اشعاری در وصف فرزندان خود، ارزش هایی چون حق خواهی، پرستش و تبری را آموزش می داد:
و لا توال ذالإحَن
قناعت، دعا در حق فرزند، ایجاد محبت بین پدر و فرزند از راه ارایه صفات پسندیده علی (ع)، سخاوت، صرفه جویی و نهی از مصرف گرایی ازجمله آموزه های تربیتی فاطمه (س) است که در زندگی فرزندانش تبلور یافت.
بازی با کودکان، روش مؤثر تربیت
بازی، شیوه ای است که تأثیرات مثبت و گوناگونی را بر روحیه فرزند به جا می گذارد، خلاقیت او را شکوفا و عواطف کودکان را از محبت سیراب می سازد. بازی کودکانه مادر با فرزندان، رشد جسمی و فکری کودک را سرعت می بخشد و احساسات پاک مادری را به او منتقل می کند، نشاط، شادابی و خلاقیت، ابتکار و نوآوری و اعتمادبه نفس را در او ایجاد و زمینه را برای ظهور استعدادهای نهفته کودک فراهم می آورد. حضرت فاطمه (س) از همان دوران کودکی با فرزندانش همبازی می شد و به این نکته نیز توجه داشت که در بازی، آن ها را در حد طاقتشان با عبادت آشنا سازد، به گونه ای که حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن دعوت می کرد حضرت فاطمه (س) در قالب بازی و شوخی، شخصیت کودک را تقویت ساخت و او را به داشتن نیکی ها و ارزش های اکتسابی تشویق و راهنمایی کرد.