نگاهی به زندگی عالم مجاهد آیت الله مصباح یزدی
آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی متولد بهمن ۱۳۱۳ مجتهد، بنیان‌گذار و رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهش امام‌خمینی، عضو مجلس خبرگان رهبری، عضو سابق شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.
این عالم برجسته تحصیلات ابتدایی خود را در یزد سپری کرد و سپس وارد حوزه علمیه یزد شد و دوره مقدمات و سطح را همان‌جا به اتمام رساند. سپس عازم نجف شد و پس از یک سال برای ادامه تحصیل به قم رفت و حدود ۸ سال به‌طور مداوم در درس فقه حسین طباطبایی بروجردی شرکت کرد.
وی در سن ۲۵ سالگی به درجه اجتهاد رسید اما با این حال تا ۸ سال در دروس فقه و اصول روح‌الله خمینی و تا ۱۵ سال در درس فقه محمدتقی بهجت و ۲ سال در درس محمدعلی اراکی شرکت می‌کرد.
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
فعالیت‌های مصباح یزدی در دو مقطع زمانی سال‌های ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش و ۱۳۵۶-۱۳۵۷ش بیشتر دیده می‌شود برخی از آنها عبارتند از:
- وی از نویسندگان نشریات بعثت و انتقام بود. نخستین شماره نشریه بعثت در آذرماه ۱۳۴۲ش منتشر شد. نشریه انتقام نیز از ۲۹ آذر ۴۳ به عنوان دومین نشریه مخفی دانشجویان حوزه علمیه قم، به وسیله وی منتشر شد و انتشار آن تا ۱۵ مهر ۱۳۴۴ ادامه یافت و ۸ شماره از آن منتشر شد. این نشریات رویکرد سیاسی داشته و به انتقاد از حکومت پهلوی می‌پرداختند.
- عضویت در جمعیت یازده نفره. در اوایل سال۱۳۴۳ش جمعی از علما و مدرسین حوزه علمیه قم، به منظور انسجام بخشیدن به مبارزات سیاسی، گروهی سری به نام “جمعیت یازده نفره” را تشکیل دادند. اعضای گروه به نام اصلاح حوزه تلاش می‌کردند تا مرکزیتی برای مبارزه با حکومت پهلوی به‌وجود بیاورند.
- مصباح یزدی برخی از اعلامیه‌ها و نامه‌های سیاسی سال‌های قبل از انقلاب علیه حکومت پهلوی را امضا کرده است. از جمله نامه فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم در ۸ مهر ۴۲ به هیئت دولت وقت نسبت به بازداشت امام خمینی است. نامه دیگر اعتراض فضلای یزد در اسفند ۱۳۴۳ش به هویدا، نخست‌وزیر وقت در اعتراض به تبعید امام خمینی به ترکیه است. امضای دیگر در اعلامیه حادثه کشتار یزد در ۱۶ فروردین ۵۷ دیده می‌شود. نامه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به رئیس جمهور فرانسه در حمایت از امام خمینی در آذرماه۵۷ نیز به امضای مصباح یزدی رسیده بود.
مسئولیت‌ها
- با تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی، مصباح یزدی به عضویتِ آن درآمد و به‌منظور اسلامی‌سازی متون درسی دانشگاه‌ها، دفتر همکاری‌های حوزه و دانشگاه تاسیس شد که او از فعالان اصلی این دفتر بود.
- مصباح یزدی در دوره‌های دوم مجلس خبرگان رهبری نماینده مردم خوزستان، در دوره سوم و چهارم نماینده مردم تهران در آن مجلس بود.
- او از خرداد ۱۳۷۶ش تا آبان ۱۳۹۱ش رییس شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت بود.
- مصباح در سال ۱۳۷۶ش، قبل از خطبه‌های نماز جمعه تهران سخنرانی می‌کرد که بعدها این سخنرانی‌ها در دو جلد کتاب بنام «نظریه سیاسی اسلام» منتشر شد.
- آیت‌الله مصباح یزدی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.
- از سال ۱۳۹۰ش گروهی از شاگردان و علاقمندان مصباح یزدی، تشکلی سیاسی به نام جبهه پایداری تشکیل دادند آنها مصباح یزدی را عضو شورای فقهای تشکل معرفی کردند، مصباح یزدی اساسنامه آنها را تأیید کرد و به آنها مشورت می‌داد اما عضویت رسمی در آن را قبول نکرد.
فعالیت‌های علمی
- در ۱۳۴۶ش مصباح یزدی به دعوت آیت‌الله بهشتی به مدرسه علمیه حقانی رفت و بخشی از مدیریت آن مجموعه را به عهده گرفت اما بعدها به تدریس تفسیر، فلسفه و فقه اکتفا کرد.از ۱۳۵۳ش به بعد، جنجال بین طرفداران و مخالفان شریعتی در مدرسه حقانی جدی شد. آیت‌الله مصباح و گروهی از طلاب مخالف شریعتی بودند. آنان برداشت‌های شریعتی از اسلام را انحرافی می‌دانستند. این اختلافات باعث شد شهید قدوسی مدیر مدرسه حقانی تعدادی از موافقان و مخالفان را از مدرسه اخراج کرد و مصباح یزدی نیز مدرسه حقانی را ترک کرد.
- با تشکیل بخش آموزش مؤسسه در راه حق، مصباح یزدی برای همکاری به این موسسه دعوت شد. این مؤسسه در راستای پاسخگویی به شبهات دینی تأسیس شده بود و بخش آموزشی آن با پذیرش تعدادی از طلاب کار خود را آغاز کرد و چند دوره آموزشی در این زمینه برگزار کرد. با توسعه فعالیت‌های بخش آموزش مؤسسه در راه حق، این برنامه‌ها توسعه پیدا کرد و به تأسیس «بنیاد فرهنگی باقرالعلوم(ع)» انجامید که توسط مصباح یزدی اداره می‌شد.
- در سال ۱۳۷۴ش مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی با هدف تبیین و به‌کارگیری معارف اسلامی در رشته‌های مختلف علوم انسانی و تربیت پژوهشگر در معارف اسلامی و علوم انسانی پایه‌گذاری شد. این موسسه در زمان حیات مصباح یزدی با نظارت او اداره می‌شد.
- از تابستان ۱۳۷۵ش با مسئولیت مصباح یزدی و همکاری سازمان بسیج مستضعفان، «طرح ولایت» آغاز شد. هدف این برنامه آشنا کردن اساتید و دانشجویان با مبانی اندیشه اسلامی بود. متون این دوره‌ها خلاصه‌ای از اندیشه‌های مصباح یزدی و شاگردان او است.
- درس اخلاق مصباح یزدی سال‌ها در دفتر آیت‌الله خامنه‌ای در قم برگزار می‌شد.
گفتگو و مناظره
مصباح یزدی در سال ۱۳۶۰ش و با اوج‌گیری فعالیت گروه‌های مارکسیستی، در مناظره‌ای که با حضور احسان طبری، فرخ نگهدار و عبدالکریم سروش برگزار شد حاضر شد. مصباح یزدی و سروش به نقد دیدگاه‌های مارکسیستی پرداختند. این گفتگوها از تلویزیون جمهوری اسلامی پخش شد. مصباح به نقد این تفکر ادامه داد و کتاب شش جلدی «پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک» حاصل نقدهای او بر اندیشه‌های مارکسیستی است که جلد اول آن در سال ۱۳۶۰ش و پنج جلد دیگر در سال‌های بعد منتشر شد.
مصباح یزدی، پس از ۲ خرداد ۱۳۷۶ش نیز در مناظره‌ای تلویزیونی با محمدجواد حجتی کرمانی حاضر شد. محور گفتگو نقد سیاست‌های فرهنگی دولت وقت (سید محمد خاتمی) بود و مصباح که موافق سیاست‌های دولت نبود، به عنوان منتقد در این مناظره حاضر شده بود.
اندیشه‌ها
مصباح یزدی در حوزه‌های مختلف اندیشه دینی تالیفات متعددی دارد او در آثار خود نظام فکری خود را ارائه کرده است. غیریت‌سازی با فرهنگ غربی، نفی قرائت‌های متعدد از دین، مرجعیت روحانیت در دین‌شناسی و دفاع از ولایت مطلقه فقیه از جمله اندیشه‌های اوست.
دین مجموعه‌ای فراگیر از دستورات
در اندیشه مصباح یزدی، دین مجموعه‌ای فراگیر از دستورات و احکام است که دنیا و آخرت انسان را دربرمی‌گیرد و همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان را در پوشش خود قرار می‌دهد. از نظر او دین جهت ارزشی پدیده‌ها را مشخص می‌کند؛ یعنی ارزش‌یابی و بیان کیفیت استفاده از آنها برای زندگی در جهت سعادت وظیفه دین است اما کیفیت پیدایش آنها را علم بیان می‌کند.
تعارض فرهنگ اسلامی و غربی
مصباح، پذیرش یا سازش با فرهنگ غربی را به عنوان فرهنگ کفر والحاد رد می‌کند. هرچند که به ضروت استفاده از تکنولوژی مدرن باور دارد. از نگاه او اومانیسم، سکولاریسم و لیبرالیسم عناصر اصلی فرهنگ کفر و الحاد است و در برابر آن خدامحوری، اصالت دین و ولایت‌فقیه و محدود بودن قانونی فعالیت انسان در دایره اطاعت از خدا عناصر اصلی تفکر اسلامی است. این دو فرهنگ در برابر هم قرار دارند: فرهنگ اول انسان را به آزادی مطلق از همه چیز، حتی آزادی از اطاعت خداوند، دعوت می‌کند و فرهنگ دوم ما را به اطاعت محض از خداوند دعوت می‌کند.
نفی قرائت‌های متعدد از دین
از نگاه مصباح، قرائت‌های متعدد از دین قابل پذیرش نبوده و احکام و گزاره‌های دینی روشن و واضح‌اند و فهم آنها نیاز به تفسیر و توجیهات علمی ندارد.
مرجعیت روحانیت در دین‌شناسی
محمدتقی مصباح با نظریه‌پردازی روشنفکران در حوزه دین مخالف است و فقط دیدگاه و تفسیر علما را معتبر و تخصصی می‌داند.
ولایت فقیه
مصباح یزدی معتقد به ولایت مطلقه فقیه است و از مدافعان اصلی این نظریه است. از نظر او ولایت فقیه تنها شکل ممکن حکومت اسلامی محسوب می‌شود و حکومت اسلامی فقیه از همه اختیارات معصوم برخوردار است. او ولی‌فقیه را منصوب از سوی خداوند دانسته، و برای مردم نقشی در مشروعیت بخشی به ولایت فقیه قائل نیست.در چارچوب این تفکر، ولی فقیه در جایگاهی برتر از قانون قرار می‌گیرد و در واقع قانون اساسی اعتبار خود را از امضای ولی فقیه به‌دست می‌آورد و نه بالعکس. و رای و خواست مردم بعد از تایید ولی فقیه اعتبار به‌دست می‌آورد.
آثار و کتب
وی دارای تألیفات و آثار متعددی در زمینه‌های فلسفه اسلامی، الهیات، اخلاق و عقاید بود که از جمله این آثار می‌توان به آذرخشی دیگر از آسمان کربلا، آزادی؛ ناگفته‌ها و نکته‌ها، آفتاب مطهر، آفتاب ولایت، آموزش عقاید، آموزش فلسفه جلد ۱، آموزش فلسفه جلد ۲، آئین پرواز، اخلاق اسلامی، اخلاق در قرآن (معارف قرآن ۷) جلد اول، اخلاق در قرآن (معارف قرآن ۷) جلد دوم، اخلاق در قرآن (معارف قرآن ۷) جلد سوم، اصلاحات، ریشه‌ها و تیشه‌ها، انسان‌سازی در قرآن (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن ۷)، انسان‌شناسی (معارف قرآن ۳)، انسان‌شناسی در قرآن (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن ۳)، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، انقلاب اسلامی، جهشی در تحولات سیاسی تاریخ ایدئولوژی تطبیقی و … اشاره کرد.
کتاب‌هایی که توسط ایشان منتشر شده اند به شرح زیر است:
- اخلاق در قرآن (۳ جلد)
- آذرخشی دیگر از آسمان کربلا
- اصلاحات، ریشه‌ها و تیشه‌ها
- آفتاب ولایت
- آموزش عقاید (۳ جلد)
- آموزش فلسفه (۲ جلد)
- انسان‌شناسی در قرآن
- انقلاب اسلامی، جهشی در فرایند تحولات بین‌الملل
- ایدئولوژی تطبیقی
- بر درگاه دوست
- به سوی او
- به سوی خودسازی
- پاسخ‌های استاد به جوانان پرسشگر
- پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک (۶ جلد)
- پرتویی از امامت و ولایت در قرآن کریم
- پرسش‌ها و پاسخ‌ها (۵ جلد)
- پند جاوید (۲ جلد)
- پندهای امام صادق (ع) به رهجویان صادق
- پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی
- تعدد قرائت‌ها
تفسیر معارف القرآن
- تهاجم فرهنگی
- توحید در نظام عقیدتی اسلام
- جامعه و تاریخ در قرآن
- جامعیت قرآن
- جامی از زلال کوثر (شخصیت حضرت فاطمه زهرا)
- جنگ و جهاد در قرآن (۲ جلد)
- جهان‌شناسی در قرآن
- جوانان و مشکلات فکری
- چکیدهٔ چند بحث فلسفی
- چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی
- حقوق و سیاست در قرآن
- خداشناسی در قرآن
- خودشناسی برای خودسازی
- در پرتو آذرخش
- در پرتو ولایت
- دروس فلسفه
- دروس فلسفه اخلاق
- دین و آزادی
- راه‌شناسی در قرآن
- راهنما شناسی در قرآن
- راهیان کوی دوست
- ره‌توشه (۲ جلد)
- زن، نیمی از پیکر اجتماع
- سلسه مباحث اسلام، سیاست و حکومت
- شرح الهیات شفاء (۲ جلد)
- شرح برهان شفاء (۴ جلد)
- شرح جلد اول اسفار اربعه (۲ جلد)
- شرح جلد هشتم اسفار اربعه (۲ جلد)
- شرح نهایه الحکمه (۲ جلد)
- شکوه نجوا
- عبرت‌های خرداد
- فلسفه اخلاق
- قرآن در آینه نهج‌البلاغه
- قرآن‌شناسی (۲ جلد)
- قلمرو دین
- کاوش‌ها و چالش‌ها (۲ جلد)
- گفتمان روشنگر
- مباحثی پیرامون حوزه
- مباحثی پیرامون عرفان
- معرفت‌شناسی انتقادی
- نجوای عاشقانه
- نظریه حقوقی اسلام (۲ جلد)
- نظریه سیاسی اسلام (۲ جلد)
- نقد و بررسی مکاتب اخلاقی
- نقدی فشرده بر اصول مارکسیسم
- نقش تقلید در زندگی انسان
- نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه
- یاد او (ذکر و ذاکران در کلام امیر مؤمنان)
- یاد تو
آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی از روز شنبه (۶ دی ماه) به علت وخامت بیشتر بیماری گوارشی در بیمارستانی در تهران بستری شده بود که عصر دیروز ۱۲ دی ۱۳۹۹ در سن ۸۶ سالگی جان به جان‌آفرین تسلیم کرد.