ایا قربانی کردن در اسلام،ترویج خشونت است؟
با وجود آنکه مراسم قربانی کردن سابقه طولانی مدت داشته و سابقه آن به ماجرای رؤیای صادقه حضرت ابراهیم علیه السلام و بردن فرزندش به قربانگاه مربوط است، اما هنوز هم در میان مردم شبهه‌ها و سؤالاتی درباره فلسفه عید قربان وجود دارد. پرسش‌هایی مانند اینکه چگونه خدای مهربان پیامبر خود را دعوت کرد تا فرزندش را قربانی کند؟ جایگاه مهربانی کردن در حق حیوان در مراسم قربانی کجاست؟ چه رابطه‌ای میان قربانی کردن و تقرب به درگاه خدا وجود دارد و آیا با شیوه‌های دیگر نمی‌توان به این مرحله دست پیدا کرد؟
در این نوشته سعی شده است به بخشی از این شبهات پاسخ دهیم.
عید قربان، عید قرب الهی
عید قربان به مفهوم قربانی کردن همه داشته‌ها و تعلقات در راه خدای یکتا است. به این مفهوم که انسان مؤمن و مشتاق به خدای متعال همه دل‌بستگی‌ها وابستگی‌های خود را در راه خدای متعال رها کرده، آن‌ها را در دنیا جا می‌گذارد و بدون هیچ نوع تعلقی به سوی خدای خود روی می‌کند. از این منظر است که روز قربانی کردن را عید می‌دانیم چراکه انسان سبک شده و تعلقات وابستگی‌های خود را رها می‌کند. همین خلاص شدن از بند دنیا موجب قرب و نزدیکی به سوی حضرت حق می‌شود و شادی و شعفی در انسان مؤمن به وجود می‌آورد که آن روز را برای او عید می‌کند. بر همین اساس است که عید قربان را جشن می‌گیریم و آن روز را روز بندگی و آزادی می‌دانیم.
ما در روز عرفه به بندگی خود در برابر خدای یکتا اقرار کرده و متوجه منزلت حضرت حق می‌شویم و از خود شناخت دقیقی پیدا می‌کنیم. بر طبق همین شناخت است که نفس خود را کنار گذاشته در قربان خود را فانی در وجه الله می‌بینیم. بر این اساس، عید قربان به این مفهوم است که ما در برابر خدای یکتا بنده‌ای کوچک هستیم و همه چیز را از آن خدا می‌دانیم.
قربانی در روز عید قربان باید سالم و کامل باشد
سفارش شده است که در روز عید قربان حیوانی را قربانی کنید که سالم باشد. اگر ما حیوان بیمار یا معیوب را قربانی کنیم، مانند آن است که قربانی انجام نشده است. چراکه انسان در قربانگاه باید بهترین، سالم‌ترین و زیباترین‌ها را بیاورد تا اقرار بندگی او خالص باشد. هرچند که خدای رحمان و رحیم بهترین پاداش را به همین بنده خالص و مخلص خود عطا می‌کند، اما به هر حال حق بندگی در عید قربان به جا آورده می‌شود.
رسیدن به مقام قربانی کردن تعلقات، موجب نشاطی در انسان می‌شود و به همین دلیل این روز را عید نامیده‌اند. حتی در این روز، روزه گرفتن حرام است، همان طور که روزه گرفتن در روز عید فطر حرام است.
آیا خواب حضرت ابراهیم علیه السلام حجت بود؟
می‌دانیم که حضرت ابراهیم علیه السلام بر اساس رؤیای صادقه ای که مشاهده کردند مأمور شدند تا فرزند خود، حضرت اسماعیلعلیه السلام را در راه خدا قربانی کنند. شبهه‌ای که در این زمینه مطرح می‌شود آن است که می‌دانیم خواب حجت نیست و نمی‌توانیم بر مبنای خواب و رؤیا، حرکت جدی داشته باشیم. با این وجود، چطور شد که رؤیای حضرت ابراهیم علیه السلام باید محقق می‌شد؟
پاسخ این است که : خواب برای افراد عادی حجت نیست، اما خواب پیغمبر خدا حجت است. درواقع میان خواب ما انسان‌های معمولی با خواب اولیای و انبیای الهی علیهم السلام تفاوت وجود دارد. زیرا برخی از احکام و دستورات الهی در همان عالم رؤیا بر انبیای الهی ابلاغ شده است، چون روح آن‌ها هشیار و آگاه است و مانند ما، افراد معمولی نیستند که خواب به طور کلی آن‌ها را از عالم هوشیاری دور کند.
نمونه‌ای از خواب‌های مهم اولیای خدا، خوابی است که اما حسین علیه السلام درباره پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله دیدند و آن حضرت به امام حسین علیه السلام گفتند که به سمت کربلا برو؛ بنابراین خواب پیغمبران و امامان معصوم علیهم السلام حجت است و باید به آن عمل شود.
فلسفه قربانی کردن
موضوع قربانی کردن تنها در دین اسلام وجود ندارد، بلکه در تمام ادیان مراسم قربانی کردن وجود دارد. همان گونه که در قربان کریم به اولین ماجرای قربانی کردن اشاره شده و آن، ماجرای قربانی هابیل و قابیل بود. در سایر ادیان الهی اعم از یهودیت و مسیحیت هم مراسم قربانی کردن وجود دارد و اگر قرار باشد بر این موضوع اشکال وارد کنیم همه ادیان باید در برابر آن پاسخگو باشند.
مراسم قربانی در ادیان و آیین‌های دیگر
در دین‌های دیگر مراسم قربانی کردن سخت‌تر از عید قربان مسلمان‌ها است. به عنوان مثال در اسلام موضوع قربانی کردن انسان به شدت نفی شده و حرام است؛ اما در بعضی آیین‌ها حتی انسان را قربانی می‌کنند.
به عنوان مثال اساس مسیحیت به غلط بر قربانی کردن حضرت عیسی علیه السلام بنیان گذاشته می‌شود و عده‌ای از آن‌ها تصور می‌کنند که آن حضرت قربانی در راه خدا بود. اساس تفکر آن‌ها این است که حضرت عیسی علیه السلام آمد تا قربانی گناه اولیه انسان باشد. به این ترتیب در دین مسیحیت نه تنها قربانی انسان پذیرفته شده بلکه آن‌ها حتی قربانی پیامبر خدا را هم قبول دارند. هرچند این تفکر غلطی است و خدای متعال در قرآن کریم به این نظر غلط پاسخ داده است، امام به هر حال آن‌ها این گونه تصوری دارند.
محبت الهی در قربانگاه حضرت اسماعیل علیه السلام
پرسش دیگری که در این زمینه مطرح می‌شود آن است که خداوند رحمان و رحیم که منشأ و مبدأ مهر و رحمت است، چگونه به پیامبر خود دستور می‌دهد که فرزند عزیز خود را در راه خدا قربانی کند؟ این دستور چگونه با شأن و صفات حضرت حق سازگاری دارد؟
حضرت ابراهیم علیه السلام خوابی را دید که در مقام عمل، فرزند خود یعنی حضرت اسماعیل علیه السلام را به قربانگاه برده و چاقو را بر گردن او گذاشته که به این صورت قصد اجرای حکم خدای متعال را داشت. در این مرحله خدای متعال می‌فرماید: «وَ نَادَینَاهُ أَنْ یا إِبْرَاهِیمُ؛ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کذَلِک نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ؛ او را ندا دادیم که: ای ابراهیم! آن رؤیا را تحقق بخشیدی (و به مأموریت خود عمل کردی) ما این گونه، نیکوکاران را جزا میدهیم.»
اگر خواب سر بریدن فرزند بود که حضرت ابراهیم علیه السلام به خواب خود عمل نکرده بود. پس ما از خواب آن حضرت چیزی نمی‌دانیم اما می‌دانیم که خدای متعال قصد داشت مقام خلوص پیغمبر خود را بیازماید و آن را درسی برای انسان‌ها کند.
بنابراین خواب این بوده که فرزندت را به قربانگاه ببر و حضرت ابراهیم علیه السلام به این حکم عمل کرد. اما دلیلی ندارد که فرض کنیم حکم خدای متعال قربانی کردن فرزند بوده باشد، چون طبق آیه قرآن کریم همین که حضرت ابراهیم علیه السلام قصد قربانی کردن فرزند خود را کرد، به حکم خدا عمل کرده است.
باز هم این پرسش مطرح است که چرا خدای مهربان و رحیم دستور داد که حضرت ابراهیم علیه السلام فرزند عزیز خود را به قربانگاه ببرد؟ خداوندی که منشأ مهربانی است، حتماً از مهر پدری آن حضرت باخبر است، کما اینکه بعد از سال‌ها به حضرت ابراهیم علیه السلام فرزندی داده بود.
باید توجه داشته باشیم که دین، معیار مهربانی و محبت است و نمی‌توان همه امور دینی را با معیار عقل و اندیشه سنجید. هرچند که اگر به نهایت حب الهی برسیم در نهایت به حضور عقل کامل در آن مرحله می‌توان اعتراف کرد، اما در این مرحله که رموز عشق در میان است، نمی‌توان اسرار عشق و عاشقی میان بنده و پروردگار را با عقل سنجید و تفسیر کرد. مباحث زیباشناسی و عاشقی قابل تفسیر با مفاهیم عقلی نیست. بر همین اساس حضرت ابراهیم علیه السلام عملی را انجام داد که مبنای عاشقانه داشت که حاضر شد فرزند دلبند خود را در برابر خداوند و محبوب حقیقی خود به قربانگاه ببرد.
آیا قربانی کردن حیوان، عمل خشنی است؟
در دین اسلام احکام و اموری در رابطه با حقوق حیوانات وجود دارد. به این مفهوم که حتی حیوانات هم دارای حقوقی هستند که باید آن را رعایت کنیم. از جمله این که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله فرموده‌اند: «حرام است که کسی بر روی حیوانی بنشیند و با دیگری مشغول صحبت شود.» چون آن حیوان اذیت می‌شود و فقط می‌توان برای رفت و آمد از حیوان استفاده کرد، ولی اگر موجب خستگی حیوان شویم عمل حرامی مرتکب شده‌ایم.
همچنین سیلی زدن یا شلاق زدن به صورت حیوان حرام است و یا قربانی کردن در شب که زمان آرامش و استراحت حیوانات است، حرام است. جلوی یک حیوان نباید حیوان دیگر را سر برید و یا حتماً قبل از ذبح باید به حیوان آب بدهیم تا حیوان سیراب باشد. این نوع احکام که باب مخصوصی در فقه اسلامی دارند، نشان می‌دهد که دین اسلام در مورد حیوانات اهمیت ویژه‌ای قائل است و نسبت به این گروه از مخلوقات الهی هم رئوف است.
لازم به ذکر است که اصل ذبح حیوان برای تهیه خوراک و پوشاک عمل خشنی نیست چون گروهی از حیوانات را خداوند برای خوراک انسان حلال کرده است و می‌توانیم از آن‌ها ارتزاق کنیم. در همین راستا لازم است که آن‌ها قربانی کنیم تا بتوانیم از گوشت آن‌ها تغذیه کنیم. پس اساساً عمل قربانی عملی غیراخلاقی نیست.
اما در اسلام برای اینکه این عمل به درستی انجام شود، ضمن اینکه در ذبح حیوان باید نام خدا برده شود، لازم است شرایطی رعایت شود. مانند اینکه قربانی کردن در شب انجام نشود یا چاقویی که با آن حیوان ذبح می‌شود حتماً تیز باشد تا موجب اذیت شدن حیوان نشود. در غیر این صورت عمل قربانی نه تنها موجب قرب الهی نمی‌شود، بلکه انسان مرتکب کار حرامی شده است.